Partijleider Zalm koos aanvankelijk voor een rol in de oppositie, zei toen dat hij in de Kamer een minderheidskabinet van CDA en LPF wilde gedogen (kritisch steunen dus), maar koos uiteindelijk -onder druk van CDA en LPF en van zijn eigen achterban- voor deelname aan de centrumrechtse coalitie.

Maar hij wilde wel een prijs: de VVD moet de komende tijd veel punten uit haar programma kunnen binnenhalen. En die punten moeten in „heldere en zuivere” afspraken worden vastgelegd. „We geloven niemand op zijn blauwe ogen. Aan het einde moet niemand zich bedrogen voelen.”

Alle voortvarendheid die tot nu toe onder leiding van informateur Donner aan de dag is gelegd, moet echter niet tot de gedachte leiden dat er nog voor de zomervakantie een nieuw kabinet op de trappen van paleis Huis ten Bosch zal staan. Want een belangrijk dilemma dient zich nu aan, juist op het moment dat Zalm, Balkenende en Herben hebben besloten om vanaf maandag te bezien over welke onderwerpen zij het eens kunnen worden. Voor de komende maanden staat Balkenende namelijk iets anders voor ogen dan Zalm. En daarmee botst de nieuwe politiek van het CDA op de oude van de VVD.

Wat Zalm wil, is eigenlijk heel ouderwets. Hij wil een dik regeerakkoord schrijven, waarin alle afspraken minutieus zijn vastgelegd. Hij wil de hele zaak dichtspijkeren om te voorkomen, zo zei hij zelf, dat het CDA in de komende kabinetsperiode met andere (linkse) fracties meerderheden sluit en de VVD op aangelegen punten het nakijken geeft. Regeerakkoorden heten niet voor niets „gestold wantrouwen.” Bolkestein volgde deze methode bij de vorige kabinetsformatie in 1998, omdat hij zag dat zijn VVD met een linkse kamermeerderheid kon worden geconfronteerd.

Balkenende staat iets heel anders voor ogen. Hij wil dat de gesprekken van de komende weken uitmonden in een (kort) „strategisch document” dat de hoofdlijnen, de belangrijkste oriëntaties van het nieuwe regeringsbeleid moet aangeven. Balkenende denkt daarbij natuurlijk vooral aan zijn eigen vijfpuntenplan, waarin enkele hoofdlijnen zijn geformuleerd over de financiële kaders, het overhevelen van verantwoordelijkheden naar burgers en instellingen, verbetering van infrastructuur en veiligheid en het terugdringen van de overheidsbureaucratie. De Kamer in gewijzigde samenstelling zal vervolgens over dat document spreken in een debat waarin ook de verkiezingsuitslag en de gehele informatieronde aan bod kunnen komen.

Pas daarna breekt de formatieperiode aan. De drie partijen leveren ministers die gezamenlijk, zonder overleg met de geestverwante fracties in de Tweede Kamer, een regeerakkoord schrijven dat niet meer maar ook niet minder biedt dan een „beleidsmatige invulling” van het strategisch document. Met dat akkoord en een regeringsverklaring gaat de nieuwe ministersploeg vervolgens naar de Tweede Kamer.

Misschien dat ook tactische overwegingen een rol spelen bij dit ”masterplan” van Balkenende. Door de eigen rol van Kamer en kabinet op deze manier te onderstrepen en het regeerakkoord zo veel mogelijk slechts in hoofdlijnen te formuleren, creëert hij ruimte en onafhankelijkheid tussen de coalitie in het kabinet en die in de Tweede Kamer.

Daarmee maakt hij zijn regering minder afhankelijk van de mogelijke ontwikkelingen binnen de LPF-fractie. Niet iedere kwestie wordt dan een kabinetskwestie. Er zal herhaaldelijk verschil van mening zijn, maar die zullen we niet direct mogen betitelen met termen als ”ruzie” en ”crisis”.

Maar dit laatste is misschien vooral een bijkomend voordeel. Balkenende heeft dit scenario al in februari geschetst, toen nog lang niet duidelijk was dat de verkiezingen tot een rechts kabinet met een mogelijk instabiele LPF zouden leiden. Het hele plan is vooral een doordachte en verantwoorde vorm van staatkundige vernieuwing, die -als het plan doorgaat- een groot contrast zal scheppen met de politieke praktijk van de afgelopen periode.

In 1998 zwoegden werkgroepjes van paarse kamerleden wekenlang op het regeerakkoord, dat dus eigenlijk geen regeerakkoord kon heten. Pas toen dat akkoord er was, werden er ministers bij gezocht. Nu zou het precies andersom moeten gaan.

De gang van zaken tijdens de vorige formatie leidde ertoe dat het debat onder Kok-II potdicht zat. Het paarse monisme kan nu plaatsmaken voor een nieuw dualisme. De verhoudingen worden nu opengebroken, de eigen verantwoordelijkheden van regering en Kamer duidelijk gemarkeerd en zo kan er weer echt debat in de Kamer komen.

Alle lof dus voor dit initiatief van Balkenende, maar het komt er nu op aan of hij de VVD van Zalm zal weten te overtuigen van het belang van deze uitgelezener weg.

De VVD heeft verloren en weet dat zij risico’s neemt door in principe tot het nieuwe kabinet toe te treden. De partij wordt dezer dagen heen en weer geslingerd tussen, enerzijds, het perspectief in een rechtse coalitie eindelijk eens belangrijke programmapunten te kunnen binnenhalen en, anderzijds, het verlangen naar nieuwe verkiezingen.

Op de avond van de verkiezingen sprak VVD-coryfee Bolkestein de verwachting -dat wil zeggen: de hoop- uit dat het nieuwe kabinet binnen een jaar zal vallen. Als deze geest de VVD domineert, is niet de LPF maar de VVD de instabiele factor in het nieuwe kabinet.

Balkenende zal dus vertrouwen moeten winnen, vooral op grond van programmatische overeenstemming. De kersverse leider van de nieuwe politiek wordt daarbij geconfronteerd met oud zeer bij de VVD. Die bewaart slechte herinneringen -Zalm verwees daar impliciet al naar- aan de jaren ’80, toen zij samen met het CDA regeerde en het beleid van de coalitiepartner typeerde als „rechts regeren en links vrijen.”