De gordel loopt vanuit West- en Midden-Afrika via het Arabisch schiereiland naar India en Indonesië. Er liggen vele duizenden kilometers tussen, maar voor het poliovirus is die immense afstand geen probleem. Via Mekka in Saudi-Arabië, waarheen moslims uit de hele wereld op bedevaart gaan, maakte het virus dit voorjaar een snelle sprong naar Java en Sumatra, waar inmiddels vele tientallen poliogevallen zijn geregistreerd. En dat terwijl Indonesië sinds 1995 poliovrij was.

De aandoening dook in de zomer van 2003 voor het eerst weer massaal op in de provincie Kano in Noord-Nigeria.

Vooraanstaande moslims beweerden dat het vaccin tegen polio, dat was vervaardigd in de VS, stoffen bevatte die tot onvruchtbaarheid leiden. Slechts met grote moeite kon de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) de geruchten ontkrachten. Na meer dan achttien maanden oponthoud werd het vaccinatieprogramma weer hervat met vaccin afkomstig uit Indonesië, het land met het grootste aantal moslims in de wereld. De kwaliteit van dit product is ook voor Nigeria onomstreden.

Voordat het zover was, daalde de vaccinatiegraad in Kano echter drastisch en steeg het aantal geregistreerde poliogevallen pijlsnel. Dit was het topje van de ijsberg, want tegenover elk geregistreerd geval staan enkele honderden niet-ontdekte patiënten bij wie de aandoening een milder verloop heeft. Het duurde niet lang of ook in aangrenzende landen in West- en Midden-Afrika werd de aandoening weer vastgesteld.

Eind april dit jaar sloeg de WHO alarm toen in Indonesië bij een kind van achttien maanden uit West-Java polio werd vastgesteld. Inmiddels is de aandoening geconstateerd bij 153 mensen. „Officieel is de vaccinatiegraad ver boven de 95 procent, maar de praktijk ziet er anders uit. Er is armoede, de gezondheidszorgstructuur is gebrekkig en er worden veel kinderen geboren. Er zijn dorpen waar de vaccinatiegraad daardoor veel lager ligt”, weet Van der Avoort. Nog deze zomer staan grootschalige inentingscampagnes op het programma die het tij moeten keren.

Inmiddels heeft onderzoek uitgewezen dat het in Indonesië om precies hetzelfde virustype gaat als in de Afrikaanse landen. „In die zin verschilt het van het poliovirus dat nog altijd op beperkte schaal rondwaart in India en Pakistan. Ook daar gaat het om poliovirus type 1, maar genetisch heeft het een andere structuur dan de Afrikaanse variant”, aldus Van der Avoort.

Landen als Nigeria, Burkina Faso, Togo, Jemen en Saudi-Arabië zijn niet direct vakantiebestemmingen, Indonesië is dat wel. „We houden rekening met de mogelijkheid dat het virus vanuit Indonesië wordt meegenomen naar Nederland en terechtkomt in de groep ongevaccineerde mensen”, aldus Coutinho en Van der Avoort. Afstanden spelen dankzij de huidige mobiliteit immers geen enkele rol meer, zo leert de ervaring inmiddels.

De laatste polio-epidemie in Nederland was in 1992/1993. Het poliovirus dat toen circuleerde, was type 3. De voorlaatste epidemie, in 1978, werd veroorzaakt door het type-1-virus. Coutinho: „Sinds die tijd circuleerde type 1 niet meer onder bevindelijk gereformeerden in Nederland. En een besmetting met type 3 beschermt niet tegen infectie met type 1. Dat betekent dat iedereen die na 1978 is geboren en die niet is gevaccineerd, vatbaar is voor dit virus. Dat is toch al gauw 30 tot 40 procent van deze bevolkingsgroep.”

Tegen die achtergrond heeft het RIVM besloten het onderzoek naar de aanwezigheid van poliovirus in rioolwater te hervatten. „We zijn in 2003 gestopt met dit onderzoek vanuit de optimistische gedachte dat polio binnenkort de wereld uit zou zijn. De werkelijkheid ziet er momenteel helaas anders uit. In overleg met de Gezondheidsraad is daarom besloten deze draad weer op te pakken. We willen zo vroeg mogelijk op de hoogte zijn van een eventuele virusuitbraak. Maandelijkse bemonstering van rioolwater kan daarbij helpen. Daarnaast hoop je op de alertheid van huisartsen en neurologen bij het opsporen van eventuele patiënten”, aldus Coutinho.

Van der Avoort: „In een watermonster uit de Lek bij Streefkerk bevond zich in 1992 al wild poliovirus, een maand voordat het eerste poliogeval werd ontdekt, bleek achteraf. Dus dit soort onderzoek kan zeker zinvol zijn om een onverhoopte uitbraak van het virus eerder op te sporen.”