Zodra je de ingang van Artis, tussen twee gouden adelaars, bent gepasseerd, stap je een bejaard instituut met een boeiende geschiedenis binnen. Weinig bezoekers zullen bevroeden dat hier soms heel bijzondere voorvallen plaatsvonden. Zoals de executie van Jack. De eerste olifant in Artis was na de dood van zijn oppasser Gerrit Ditmars onhandelbaar geworden. De kolos werd in 1849 geveld door een vuurpeloton van zes man onder leiding van Gerard Frederik Westerman.

Dr. Maarten Th. Frankenhuis wijst in zijn statige werkkamer op het portret van de man die hem voorging als dierentuindirecteur („de mooiste baan die ik me kan voorstellen”) en op een levensgroot schilderij van koning Willem III, die Artis in 1852 het predikaat ”koninklijk” verleende. De vorst zond het „penseelgewrocht door Nicolaas Pieneman” als geschenk. Een jaar eerder had hij de tuin al twee „ringfaisanten van het Loo” cadeau gedaan. Een telegram in het archief getuigt overigens van nog een vorstelijke gift. „Het u toegezegde mannelijke zwijn heden verzonden - heb hem den naam Willem gegeven - Prins Hendrik.”

Culturele instelling
De grondleggers van Artis deelden de tuin als een postzegelverzameling in: apen bij apen, alle roofdieren (leeuwen, tijgers en beren) in een galerij op een rij, hoefdieren bij hoefdieren. Van die systematiek is nu nauwelijks meer sprake. Sterker, de stadstuin maakt een wat rommelige indruk. De apen zitten ongeveer overal. Japanse makaken op de apenrots, laaglandgorilla’s in het nijlpaardenhuis, chimpansees naast het wolvenwoud.

Na een uurtje wandelen staat voor mij vast dat Artis zijn charme niet zozeer ontleent aan de ongeveer 900 diersoorten die er onderdak krijgen, maar juist aan de combinatie van monumentale gebouwen uit de negentiende eeuw, oude bomen en allerlei beeldhouwwerken. Niet voor niets verleende het ministerie van Onderwijs Artis als enige van de 22 dierentuinen in Nederland drie jaar geleden het predikaat ”culturele instelling”.

Met dat oogmerk had de Amsterdamse boekhandelaar Westerman op 1 mei 1838 ook het Zoölogisch Genootschap ”Natura Artis Magistra” opgericht: ”de natuur is de leermeesteres der kunst”. Het genootschap had tot doel „het bevorderen van de kennis der Natuurlijke Historie, op eene aangename en aanschoywelijke wijze; zoo door het bijeenbrengen ener uitgebreide verzameling van levende dieren, als door het plaatsen van een kabinet van opgezette voorwerpen uit het dierenrijk.” Vijf dagen later werd voor 12 gulden het eerste zoogdier gekocht, een Surinaams boskatje. Vervolgens een aap en een panter, maar die at de aap meteen op…

Aanvankelijk moest je lid van het genootschap zijn om de dierentuin te kunnen bezoeken. De notabelen hadden op het terrein hun eigen sociëteitsgebouw. Veertien jaar later, precies anderhalve eeuw geleden, mocht het gewone volk tegen betaling van een kwartje een kijkje nemen. In september. Er werden zelfs speciale kaartjes voor gedrukt: ”Voor werklieden en dienstboden”. Pas na de eeuwwisseling was Artis voor iedereen en dagelijks toegankelijk.

Morele steun
Financieel gezien heeft het koningshuis nooit iets betekend voor Artis. „Morele steun is de beste benaming”, zegt directeur Frankenhuis. Koninklijke blijken van warm meeleven onderstrepen zijn woorden. Toen in 1938 Artis een eeuw bestond en een vrijwel onontkoombaar faillissement dreigde, ontving de directie een felicitatie van koningin Wilhelmina: „H.M. de Koningin draagt mij op om u hoogstderzelver oprechte gelukwenschen over te brengen met het honderdjarig bestaan van Artis. De vele uren herdenkende, in Artis doorgebracht, voegt de koningin hieraan toe harer majesteits beste wenschen voor den toekomst hopende op volledig succes van de pogingen tot hulpverleening aan Artis van verschillende zijden ondernomen.”

Het genootschap is bijzonder vereerd door de wens van prinses Margriet -woonachtig op Het Loo in Apeldoorn, de plek waar prins Willem V ooit een van de grootste en oudste collecties exotische dieren bijeen had gebracht- het beschermvrouwschap op zich te nemen. Ze treedt daarmee in de voetsporen van haar moeder Juliana en grootmoeder Wilhelmina.

In haar nieuwe rol verrichtte de prinses deze maand de officiële opening van een reeks recente uitbreidingen en vernieuwingen van de dierentuin. Artis probeert zich waar mogelijk te ontwikkelen van een ouderwetse verzameling hokken tot een handgemaakte wildernis. Zo kregen op de zwaarbevochten 4 hectare van het Doklaanterrein zebra’s, gazellen en gnoes de ruimte op een ”Afrikaanse savanne”. Aan deze kant van Artis liggen ook de tropische Borneokas, een modern dierverzorgingscentrum, de ondergrondse grachtenwaterzuivering en het centrum voor opwekking van natuurstroom.

Vijf pijlers
Het Koninklijk Genootschap Natura Artis Magistra wil zich presenteren als een museum van het leven. De Amsterdamse attractie steunt daarbij op vijf pijlers: de dierentuin met het aquarium, de plantentuin, het zoölogisch museum, het geologisch museum en het planetarium. Laatstgenoemd onderdeel mocht zich eveneens in koninklijke belangstelling verheugen. Kort na de opening van het planetarium, geïnstalleerd in Artis ter gelegenheid van het 150-jarig bestaan van het genootschap in 1988, gaf Juliana -toen weer prinses- de wens te kennen nog eens met enkele vriendinnen zo’n gezellige ouderwetse Artis-dag te beleven. Het planetarium was echter die dag gesloten in verband met onderhoudswerkzaamheden en de vervanging van een lamp in de reusachtige Zeiss-sterrenprojector. Hare Koninklijke Hoogheid maakte echter duidelijk dat zij onder de reusachtige koperen koepel een voorstelling wilde bijwonen. Er bleek geen ontsnappen aan voor de staf en die enkele ster die door het defecte lampje op de ’hemel’ moest worden geprojecteerd, miste tóch niemand. Die aanname bleek een ernstige misrekening. Na enkele minuten stond de prinses op en wees met priemende vinger naar de lege speldenprik in het zwerk. Van de 9000 sterren die normaal in het planetarium zijn te bewonderen, miste zij er één…

Toegangsprijzen: 4 t/m 11 jaar 9,50 euro, 12 t/m 64 jaar 13,50 euro, 65+ 12 euro. In september betalen volwassenen 10,00 euro, kinderen 7,50 euro. Artis is ’s zomers geopend van 09.00 tot 18.00 uur (gebouwen tot 17.30 uur) en ’s winters tot 17.00 uur (gebouwen tot 16.30 uur). Honden niet toegestaan. Meer informatie: 020-5233400 of www.artis.nl