Cultuur & boeken

Een onafhankelijk vrouwenleven

Titel:

Tineke van der Waal
6 July 2005 07:27Gewijzigd op 14 November 2020 02:43

”Een onwrikbaar geloof in rechtvaardigheid. Aletta Jacobs 1854-1929”
Auteur: Mineke Bosch
Uitgeverij: Balans, Amsterdam, 2005
ISBN 90 5018 657 2
Pagina’s: 800
Prijs: € 35,-. Aletta Jacobs moest aan elke dichte deur rammelen. Waarom zou je alleen de gebaande wegen gaan? Ze was de eerste vrouwelijke studente en daarna de eerste vrouwelijke arts en de eerste gepromoveerde dame. Ze was voorvechter van vrouwenrechten. Jacobs en onafhankelijkheid zijn twee woorden maar ze hebben dezelfde inhoud. Hoewel ze iets meer dan 75 jaar geleden overleed, verschijnt pas nu een wetenschappelijke biografie: ”Een onwrikbaar geloof in rechtvaardigheid”.

Eén ding is duidelijk. Wat had Jacobs (1854-1929) graag achter het toetsenbord van biograaf dr. Mineke Bosch gezeten en zelf de regie voor haar biografie in handen gehad. Ze had al eerder geprobeerd de herinnering aan haar leven te sturen: vijf jaar voor haar overlijden publiceerde ze haar autobiografie. Maar zoals het vaker met dit soort publicaties gaat, probeerde ook Jacobs in ”Herinneringen” haar leven te modelleren. Ze vergrootte structureel haar eigen rol uit en liet figuren en omstandigheden weg die kennelijk niet pasten bij de Aletta Jacobs die ze zelf wilde neerzetten.

Ook al nam de overlevering intussen mythische vormen aan, de gedegen Jacobs-biografie bleef uit. Historicus Mineke Bosch (universitair hoofddocent aan de Universiteit Maastricht en verbonden aan het Centrum voor Gender en Diversiteit) is vijf jaar geleden in opdracht van het Prins Bernhard Cultuurfonds dan toch aan de slag gegaan.

Bosch zegt in het begin geen blinde bewondering voor Jacobs te hebben gekoesterd, toch is haar werk uiteindelijk wel een hommage aan Jacobs geworden. De titel is al niet grijs: ”Een onwrikbaar geloof in rechtvaardigheid”. En op de laatste bladzijde geeft ze ronduit te kennen met het onderzoek een bijdrage aan de vrouwenemancipatie van vandaag te willen leveren. „Vooral nu een groeiende rij zelfvoldane vooral mannelijke politici roept dat de emancipatie van autochtone Nederlandse vrouwen als af mag worden beschouwd en dat nu de allochtone vrouwen aan de beurt zijn.” Een opmerkelijke toevoeging aan een historische studie.

Toch heeft Bosch geen heilige neergezet. Het is een complete en wetenschappelijk verantwoorde biografie geworden. De auteur is niet alleen als een soort boekhouder langs Jacobs’ leven gelopen, ze zet tegelijk een werk neer dat kan gelden als een studie van de vrouwenkiesrechtbeweging in Nederland.

Heeft ze te veel gewild en is Jacobs daarom geen tastbare vrouw geworden? Want wie de mens Aletta Jacobs was, komt in deze biografie niet goed uit de verf.

Gratis spreekuur
De beschrijving van de jeugdjaren brengt haar nog het meest dichtbij. Welke plaats Aletta in het gezin van Abraham en Anna Jacobs innam -een eenvoudig joods doktersgezin uit Sappemeer-, hoe goed ze van haar moeder stroken leerde borduren en frivolitékraagjes maken, hoe ze ging studeren -met de trein om zeven uur weg en aan het eind van de middag weer terug-, hoe ze vaak ziek was en hoe ze anders dan anderen was.

Dat andere lag vooral in haar ambitie. Aletta wilde geen voor die tijd normaal vrouwenleven leiden. Na haar leerling-apothekersexamen schreef ze zich in als student geneeskunde in Groningen. Haar broer Julius, met wie ze goed kon opschieten, studeerde daar al. Ongetwijfeld was ook haar vader -dorpsdokter- haar voorbeeld. Buiten medeweten van haar ouders schreef de zeventienjarige Aletta de liberale voorman Thorbecke eigenhandig een brief om toestemming voor het toelatingsexamen te vragen.

En zo ging dat verder. Aletta wist wat ze wilde en voegde zich niet naar de omstandigheden. Ze was de eerste Nederlandse vrouw die arts werd. Ze vestigde zich in Amsterdam en startte een gratis spreekuur voor arme patiënten. Als een van de grootste probleemveroorzakers zag ze de gezinsgrootte: arbeidersvrouwen werden elk jaar opnieuw moeder.

Bosch doet haar best Jacobs niet neer te zetten als bevrijder van de vrouw van haar biologische lot, zoals elders wel gebeurt. Vooral armoedebestrijding en hygiënische motieven waren volgens Bosch de drijfveer.

De laatste dertig jaar van Jacobs’ leven stonden vooral in het teken van de vrouwenkiesrechtbeweging. Jacobs had daarin een leidende rol. Ze bereisde stad en land en had een ongelooflijk netwerk, dat niet alleen internationaal was, maar ook mensen van allerlei slag omvatte. Geen brug was haar te ver, geen taal te vreemd. Ze trok door de Verenigde Staten, Nederlands-Indië en China, betrad Vaticaan en Witte Huis. Verlies van nauwe vriendschappen met vriendinnen was soms de prijs van het grote ideaal en van haar optreden. 1919 werd een belangrijk jaar: vrouwen kregen toen actief en passief kiesrecht.

Economische en staatkundige vrijheid en onafhankelijkheid van de vrouw was Jacobs’ grote streven geworden. „Het hooge doel der vrouwenbeweging is, om in de vrouw den mensch tot volle ontwikkeling te doen komen en daarvoor is onontbeerlijk opleiding tot zelfstandigheid.” Dit soort feminisme tekende haar leven pas vanaf ongeveer 1899.

Carel Gerritsen
Het is niet uitgesloten dat Jacobs het feministische leven niet zelf heeft gekozen. Hoewel grenzen verleggen haar leven typeerde, was het Carel Gerritsen die haar na haar promotie in radicale, antigodsdienstige kringen in Londen bracht. Met Gerritsen, eerst radicale hervormer in Amersfoort en later in Amsterdam, ging Jacobs in het geheim een vrij huwelijk aan. Beiden wilden geen officieel huwelijk sluiten: met de heersende wetgeving zou Jacobs dan een afhankelijk en handelingsonbekwaam persoon worden. Dat ze de stap in 1892 -onder strikte huwelijkse voorwaarden- alsnog namen, was vanwege Jacobs’ verlangen naar een kind. Ze bleef haar eigen naam gebruiken. Het enige kind waar ze van beviel, overleed op zijn geboortedag in 1893.

Het lijkt erop dat Gerritsens vrijdenken grote invloed op Jacobs heeft gehad, ook al wil ze dat in haar ”Herinneringen” niet weten. Was haar strijd eerst tegen sociale misstanden -armoede en prostitutie-, later koerste ze richting radicaal feminisme en werd onafhankelijkheid en vrijheid op alle gebieden haar streven. Geleidelijk werd ze minder arts en meer politicus.

Intussen is het niet zo dat de resultaten van de vrouwenbeweging op conto van Jacobs zijn te schrijven. Dat er in de eerste helft van haar leven deuren opengingen, was voornamelijk aan haar eigen inspanningen te danken. Haar studie, promotie en dokterspraktijk - het waren ongebaande wegen die Aletta stapje voor stapje betrad. Dat er van lieverlee een grote vrouwenbeweging ontstond, was echter niet Jacobs’ werk. Deze beweging was een internationaal negentiende-eeuws fenomeen en ook in Nederland was Jacobs een van de vele vrouwen die tegen ongelijkheid streden: zelfs hield ze zich eerst van het georganiseerde feminisme afzijdig.

Is Jacobs vandaag een moderne vrouw die kans maakt met koningin Wilhelmina op een lijstje belangrijke dames te belanden, toch is het maar de vraag of geëmancipeerde 21-eeuwers de ’hele Jacobs’ willen. Jacobs vocht inderdaad voor waarden die nu heel gangbaar zijn, maar van negentiende-eeuws raciaal superioriteitsdenken was ze zeker niet vrij. Ze was de dame van stand, die zich inzette voor het canaille.

Sterke vrouwen
Aletta Jacobs behoort tot het legertje zeer sterke vrouwen. Wie wil bereiken wat Jacobs heeft bereikt, moet beschikken over grote ambitie, doorzettingsvermogen en intelligentie en zich niet door de omstandigheden laten sturen. Jacobs was een vrouw van de daad, ze investeerde al haar krachten in haar grote idealen. Ze koos voor dingen waar anderen niet eens over nadachten: leefde ongehuwd samen, gehuwd handhaafde ze haar eigen naam, liet zich cremeren enzovoort.

Dat zijn waarden en keuzes die toen volstrekt ”not done” waren en wat mij betreft nog ter discussie staan, maar die anno 2005 in West-Europa heel geaccepteerd zijn.

Ironisch genoeg werd Jacobs destijds van christelijke zijde bestreden, terwijl christelijke vrouwen vandaag volop van haar resultaten genieten: er zijn geen belemmeringen om te studeren, een zelfstandig beroep uit te oefenen, te stemmen en nog weinig gezinnen worden elk jaar een kindje rijker. Leven christenen misschien minder onafhankelijk van hun omgeving en tijd dan ze graag zouden willen?

Want als er iets is wat van Jacobs valt leren, is het onafhankelijk denken. Zoals Jacobs zich niet liet leiden door wat toen normaal en geaccepteerd was, zo zouden christenen dat vandaag ook kunnen doen: zelf een koers hebben en dat ideaal proberen te bereiken. Wie bijbels wil leven, zal alleen op een totaal ander punt uitkomen.

RD.nl in uw mailbox?

Ontvang onze wekelijkse nieuwsbrief om op de hoogte te blijven.

Hebt u een taalfout gezien? Mail naar redactie@rd.nl

Home

Krant

Media

Puzzels

Meer