”In de ban van het kwaad. Het kwaad in religieuze verhalen wereldwijd”, red. Corstiaan van der Burg en Lourens Minnema
Uitgeverij: Meinema, Zoetermeer, 2004, ISBN 90 211 4031 4
Pagina’s: 315
Prijs: €19,95 Het kwaad. Het Koninklijk Instituut voor de Tropen te Amsterdam organiseert dit jaar een tentoonstelling gewijd aan dit thema. Dit inspireerde de Vrije Universiteit om -ter gelegenheid van haar 125-jarig bestaan- ”Het Kwaad” als lustrumcasus te kiezen.

Dat leidde tot een bundel met een aantal religieuze verhalen, die elk op hun wijze worstelen met het aanwijzen, duiden en waarderen van het kwaad. De teksten zijn min of meer geografisch en naar regio’s (Afrika, Midden-Oosten, Azië, Europa, Australië, Midden- en Zuid-Amerika) geordend.

Met het kwaad kunnen wij niet goed uit de voeten. Het is onverteerbaar, maar we moeten ermee leren omgaan. In zulke gevallen wordt een bezinning op gang gebracht. Is het kwaad een filosofische grootheid, een morele misstap, een onreine eigenschap, een boze geest, een god?

We zullen echter voorzichtig moeten zijn met een poging om religies een voor een op een bepaalde formule te brengen. Je merkt in deze verhalenbundel dat zelfs binnen een bepaalde religie door de aanhangers zeer verschillend over de vraag en de toekomst van het kwaad gedacht wordt. De vergelijkende godsdienstwetenschap probeert zulke visies op een rij te zetten. In het kader van dat streven moeten we dit boek lezen.

In de islam treft men wijdverbreid de visie aan dat het kwaad te maken heeft met het ongehoorzaam zijn aan de regelgeving van de islam. Naast dit theologiegerelateerde kwaad bestaat een kwaad in associatie met denkbeeldige wezens en boze geesten.

Bij jodendom en christendom komen we deze elementen ook tegen. Joden zien in het duistere relaas over de vermenging van engelen met vrouwen in Genesis 6 een aanduiding van de oorsprong van het kwaad. In deze opvatting wordt het kwaad gezocht in boze engelen, hemelse machten, die hun trouw aan God hadden opgezegd. Maar ook het verhaal van Eva is dominant in de joodse traditie. Kwaad ontstaat waar Israël van de verbondsrelatie met God afwijkt en ongehoorzaam aan God wordt.

Het Nieuwe Testament zet deze lijn voort. De satan krijgt echter tegelijk kosmische proporties (Openbaring 20: 2,7-10) en wordt als de tegenstander van God voorgesteld.

Je kunt merken dat binnen de zogenaamde boekreligies een zekere uniformiteit heerst in het denkpatroon van de religieuze traditie over het kwaad. In de bestudering van de zogenaamde primitieve religies heeft het zin om van geval tot geval te zoeken naar het antwoord dat een religie op de vraag van het goede en het kwade gegeven heeft.

Het kwade wordt teruggeprojecteerd op monsters, op geluidsoverlast, op demonen, op onreinheid, op de duivel (die bij voorbaat weigerde om de mens te eren), op het overtreden van een taboe of het niet volgen van tradities. Kortom, er is een scala aan mogelijkheden. Jammer dat het onderscheid tussen boekreligies en primitieve godsdiensten niet is toegepast. Dit schema zou de leesbaarheid en de duidelijkheid van de verschillende verhalen ten goede zijn gekomen.

Bij sommige verhalen vraag je je af waarom ze zijn opgenomen. Ik denk onder andere aan het artikel over het islamitische boze oog, de strijd van goden en demonen om de onsterfelijkheid en het late verhaal (ongeveer 500 na Christus) waarin het Engelse volk de kwade macht is, die de Kelten uit hun eigen land verdreef.

Meermalen viel me op dat de openbaring van God niet weg is uit de geschiedenis der volken. Zo komt in de Oost-Afrikaanse verhalen over het kwaad naar voren dat God het kwaad eigenlijk niet had gewild. Een andere tekst zoekt de zondebok niet buiten de mens zelf: het motief tot het kwade ligt in de menselijke conditie.

Het is een feit dat God een mens niet met rust laat. Deze conclusie uit dit boek mag ik niet als godsdienstwetenschapper trekken. Wel echter als theoloog, die de mensen ziet als schepselen aan wie God al iets heeft gedaan en die met God iets hebben gedaan. In dat opzicht is het verheugend dat het grote gebied van het kwaad in de religies in kaart is gebracht.