Prast hield vanmiddag haar oratie aan de Universiteit van Tilburg, waar zij sinds januari hoogleraar persoonlijke financiële planning is. In haar wetenschappelijk werk probeert ze systematiek te ontdekken in wijze waarop emotie het keuzegedrag van mensen beïnvloedt bij vraagstukken rond werk en vrij tijd, consumeren of sparen en beleggen.

Waar is het rationeel handelend individu gebleven?
„Die rationele, winstmaximaliserende mens is een mythe. Economische theorievorming wordt te veel bepaald door wis- en natuurkundige veronderstellingen. Experimenten tonen echter aan dat de mens systematisch anders kiest dan een rekenmachine. Wanneer de uitgangspunten van een theorie al niet kloppen, wat is dan de voorspellingskracht? We moeten niet veronderstellen, maar kijken.”

Hoe handelen mensen dan wel?
„Met alleen constateren dat emotie een rol speelt, kom je natuurlijk niet ver. Gelukkig is in ons handelen een systematiek te ontdekken. Mensen laten bij hun keuzes, naast het verstand, vaak onbewust hun emotie spreken. We zijn bijvoorbeeld overgevoelig voor verlies. Iets kwijtraken heeft een meer dan twee keer zo groot psychologisch effect als winst. Zo doen belastingen en premies die apart moeten worden betaald meer pijn dan direct op het brutoloon ingehouden bedragen, terwijl dit feitelijk geen verschil maakt. Ook filteren mensen informatie asymmetrisch. We horen graag informatie die bevestigt wat we al denken. Dat leidt ertoe dat we vooral oor hebben voor positief nieuws wanneer we goed gestemd zijn, en omgekeerd vooral slecht nieuws geloven wanneer we in mineur zijn. Zo kon de it-hype in de jaren negentig ontstaan. Mensen bleven aandelen kopen, terwijl er veelvuldig werd gewaarschuwd voor het uiteenspatten van deze zeepbel.”

Pakt handelen op het gevoel altijd negatief uit?
„Irrationeel handelen is niet in alle gevallen onverstandig. Uit onderzoek blijkt dat veel mensen geen belastingformulier voor een voorlopige teruggaaf invullen, waarbij er maandelijks een bedrag wordt ontvangen. Ze krijgen het bedrag liever aan het einde van het jaar ineens, omdat ze het dan makkelijker kunnen sparen. Dit lijkt irrationeel, want op maandelijks geïncasseerde bedragen kan rente worden ontvangen. Toch blijkt dit voor veel mensen een verstandige keus, anders komen ze niet aan sparen toe. We hebben een zelfbeheersingprobleem, maar kennen blijkbaar onze zwakheden.”

Hoe wordt u door vakbroeders bekeken?
„Wanneer je enkele jaren geleden op een congres met dit verhaal aankwam, moest je je erg verdedigen. Nu wordt een econoom pas serieus genomen wanneer hij zich ook in deze visie heeft verdiept. Dat is winst. Vooral de toekenning van de Nobelprijs voor economie aan de Israëlische Amerikaan Daniel Kahneman in 2002, voor zijn werk op het gebied van de psychologische en experimentele economische wetenschap, leidde tot een doorbraak.”

Is het belangrijk dat de overheid hiervan notie neemt?
„Samen met twee collega’s legde ik aan Nederlandse werknemers drie beleggingsportefeuilles voor, oplopend in risico. Ze kozen massaal de middelste. Drie maanden later vroegen we deze mensen opnieuw te kiezen, maar nu hadden we een riskantere toegevoegd en de veiligste weggelaten. De portefeuille die eerst de riskantste was, was nu de middelste en nu gaven de mensen aan die portefeuille de voorkeur.

De wijze waarop informatie wordt aangeboden, bepaalt dus in grote mate de keuze van mensen. Hier kan misbruik van worden gemaakt door aanbieders van financiële producten. De Wet op de financiële dienstverlening zegt dat aangeboden informatie feitelijk juist, begrijpelijk en niet misleidend moet zijn. Maar wat is misleidend? Daarnaast zie je vanuit de overheid een trend om mensen meer keuzevrijheid te geven. Zo gaan er stemmen op om burgers zelf hun pensioen bijeen te laten sparen. De vraag is of we dat zelf wel kunnen. Als overheid moet je mensen soms tegen zichzelf beschermen.”