De premier erkende dat er veel onvrede bestaat over het tempo van de ontwikkelingen in de EU. Het kabinet wil proberen die kloof te dichten, maar heeft daarvoor geen pasklare oplossingen. Voor Balkenende staat vast dat er beter naar de bevolking geluisterd moet worden.

De premier sloot zich aan bij een motie van de SP, waarin opgeroepen werd tot een „brede maatschappelijke discussie" over de toekomst van de EU. Ook een ruime meerderheid in de Tweede Kamer steunde de motie. Alleen de VVD had er geen behoefte aan. Welke vorm de discussie met de bevolking moet krijgen, is nog niet duidelijk.

Balkenende en minister Bot van Buitenlandse Zaken wilden donderdag geen excuses aanbieden voor de harde toon die zij en andere bewindslieden in de aanloop naar het referendum hebben gebruikt. Ze riepen tijdens hun jacampagne sombere beelden op over de gevolgen van het sneuvelen van de grondwet, waarbij termen als ‘oorlog’ of ‘het licht gaat uit’ niet werden geschuwd. Maar volgens de premier zijn ook door het neekamp forse woorden gebruikt.

Het voorstel voor goedkeuring van de grondwet heeft het kabinet ingetrokken. Vooralsnog zal er ook geen sprake zijn van een nieuwe grondwet. Het kabinet zal zich in Brussel harder gaan opstellen bij de onderhandelingen over het Europese beleid. De EU moet zich beperken tot de zaken die niet door de lidstaten afzonderlijk gedaan kunnen worden. Ook moet de financiële bijdrage van Nederland aan de unie omlaag. Maar tegelijk blijft de Europese samenwerking doorgaan. „De kiezer heeft nee gezegd tegen de grondwet, niet tegen de Europese Unie", aldus Balkenende.

Een motie van wantrouwen van het onafhankelijke Kamerlid Wilders tegen het kabinet kreeg donderdag geen enkele steun. Wilders is van mening dat het kabinet zich in de campagne voor het referendum „volstrekt ongeloofwaardig" heeft gemaakt.

De Kamer, die voor 85 procent achter de grondwet stond, stak de hand donderdag in eigen boezem. Volgens VVD-aanvoerder Van Aartsen heeft de politiek geen oog gehad voor de „veenbrand" bij de bevolking, die is onstaan uit onvrede over de snelheid van de ontwikkelingen in de EU.

PvdA, VVD, GroenLinks, SP en LPF zien in het vaker houden van referenda een goed middel om de kloof met de burger te verkleinen. Voor fractieleider Verhagen van het CDA is dat echter geen oplossing. Hij betwijfelt of bestuurlijke vernieuwing de afstand tussen overheid en burger zal verkleinen. Verhagen wees erop dat er ook een kloof bestaat tussen de burgers en maatschappelijke organisaties, zoals de vakbeweging en de werkgeversorganisaties. Ook zij waren voor de Europese grondwet.

Het kabinet wijst het vaker houden van referenda niet af, maar wilde donderdag ook nog geen toezeggingen doen. Minister Pechtold (Bestuurlijke Vernieuwing) komt binenkort met voorstellen.

Balkenende voelt niets voor een referendum over de toetreding van Turkije tot de EU, zoals LPF en Wilders donderdag bepleitten. Hij betoogde dat de onderhandelingen met Turkije nog moeten beginnen en dat van een eventuele toetreding pas over tien jaar sprake kan zijn.