Chodorkovski (41) zit al sinds oktober 2003 achter de tralies. Woensdag hoorde hij dat hij de komende jaren in een gevangenkamp moet doorbrengen. Hij is tot negen jaar gevangenisstraf met aftrek van voorarrest veroordeeld wegens fraude en belastingontduiking.

Chodorkovski’s opmars begon midden jaren ’80, tijdens de hervormingsperiode die de Sovjet-Unie onder Michail Gorbatsjov doormaakte. Als jonge twintiger nam hij het leiderschap van een eenheid van de communistische jongerenorganisatie Komsomol op zich. In die hoedanigheid deed hij contacten op die hem hielpen een marktonderzoeksbedrijf op te richten.

Terwijl de USSR langzaam maar zeker markteconomische principes omarmde, maakte Chodorkovski zijn eerste winsten. Deze opbrengsten gebruikte hij om in 1989 Bank Menatep op te richten, een van de eerste particuliere banken in Rusland.

Toen Rusland in 1994 staatsondernemingen begon te privatiseren, bemachtigde Chodorkovski’s holding Menatep voor omgerekend minder dan 200.000 euro een groot aandeel in het kunstmestbedrijf Apatit, dat volgens deskundigen honderden miljoenen euro’s waard was. Later gingen geluiden op dat andere bedrijven die meer voor het aandeel geboden hadden -maar uiteindelijk niet overstag gingen- door Menatep opgezet waren om het aandeel voor weinig geld in handen te krijgen.

In 1995 verwierf Menatep opnieuw voor niks een meerderheid van de aandelen in het slecht presterende olieconcern Yukos. Chodorkovski vormde het bedrijf om tot een transparante, op westerse leest geschoeide onderneming die veel buitenlands kapitaal aantrok en snel winstgevend werd. Chodorkovski begon zich meer en meer als een hervormer te manifesteren.

Yukos en zijn topman begonnen de Stichting Open Rusland financieel te steunen. Deze burgerrechtenbeweging zet zich sinds 2001 in voor de democratisering van Rusland. Chodorkovski trad langzamerhand naar voren als criticaster van president Vladimir Poetin, met politieke ambities die weinig aan de verbeelding overlieten.

Tijdens een ontmoeting in 2003 tussen Poetin en de Russische captains of industry, trok Chodorkovski fel van leer tegen het Kremlin. Met deze openlijke schoffering van de president overtrad Chodorkovski de ongeschreven regels over de scheiding tussen politiek en zakenleven in Rusland. Zakenlieden kunnen rustig louche deals sluiten, zolang zij zich niet met de politiek bemoeien. Zodra zij dat wel doen, blijkt nu, kan het hen in Rusland heel moeilijk gemaakt worden.

Toch is er in Rusland zelf maar een handjevol politici en analisten die openlijk hun kritiek hebben geuit op de dubieuze rechtsgang van de afgelopen maanden. Het overgrote deel van de Russische bevolking en de politieke elite stemt in met de veroordeling van de oligarch. Voor hen is hij het symbool van de dubieuze privatiseringen tijdens de jaren negentig van de vorige eeuw die de sociale ongelijkheid in Rusland heeft versterkt.

Naast de veroordeling van de oligarch zelf staat zijn vroegere bedrijf inmiddels op het randje van een faillissement. Het Kremlin heeft vorig jaar december de veruit grootste productiedivisie Yuganskneftegaz onder dubieuze omstandigheden geveild om de vermeende belastingschuld van 27 miljard dollar mee te compenseren. Een jaar eerder was Yukos nog Ruslands grootste en meest winstgevende oliemaatschappij en goed voor eenvijfde van de totale Russische olieproductie.

President Poetin heeft altijd gezegd de Yukos-zaak als een puur zakelijke affaire te beschouwen die door de rechter moet worden afgehandeld. Maar nog onlangs gaf zijn chef-staf Dmitri Medvedev toe dat het Kremlin de rechtszaak ziet als een les voor de Russische zakenwereld zich niet met politiek te bemoeien.

Chodorkovski’s advocaten hebben al aangekondigd in beroep te zullen gaan bij hogere rechtsinstanties. Liberale politici die met hem sympathiseren, willen in beroep gaan bij het Europees Hof voor de Rechten van de Mens (EHRM) in Straatsburg.

In het buitenland is het Russische imago aan ernstige slijtage onderhevig, wat ten koste gaat van broodnodige investeringen in de Russische economie en westerse regeringen grote zorgen baart. Tom Lantos, lid van het Amerikaanse Huis van Afgevaardigden, sprak over het proces van Chodorkovski als „een schertsvertoning” waarvoor men zich zou moeten schamen. „Het wordt steeds moeilijker Rusland als een democratisch land te blijven beschouwen”, aldus Lantos.

De volstrekte willekeur die de rechtszaak tegen Chodorkovski en de acties tegen Yukos heeft gekenmerkt, heeft voor toenemende onzekerheid gezorgd onder westerse investeerders in Rusland. Er is grote twijfel gerezen over de mate van bescherming van de eigendomsrechten in het land. Investeerders lijken daarom Rusland steeds meer te gaan mijden.