Volgens secretaris L. Pronk van de Kiesraad benaderen gemeenten zelf de kandidaten. Vaak zijn het mensen die in de gemeenteraad zitten of werken bij de gemeente. „Het mogen ook niet–Nederlanders zijn of minderjarigen of mensen die zelf niet kiesgerechtigd zijn", zegt ze. De honorering verschilt per gemeente.

Volgens N. Vloemans, Hoofd burgerzaken Delft, betalen sommige gemeenten 100 euro per dag, maar dan moeten de mensen wel hun eigen eten verzorgen. „Bij ons is de vergoeding lager –zo’n 60 euro bruto– maar er komt wel vier keer een goede cateraar langs. In de vroege ochtend zorgt die voor koffie, een krantje en brood. Later op de dag brengen ze een lunch, een snack en een diner".

De gemeente Delft heeft voor de ’bemensing’ van de stembureaus driehonderd mensen in een bestand zitten. „Anderhalve maand van te voren schrijven we iedereen in dat bestand aan. We selecteren er 165 voor onze 55 stembureaus", zegt Vloemans. „De voorzitter moet wel iemand met ervaring zijn. Het vinden van genoeg kandidaten voor die functie is dan ook onze grootste zorg. Dit jaar hebben we voldoende mensen. Het referendum is iets nieuws dus dat willen mensen wel graag meemaken".

De bureaus zijn open van 07.30 tot 21.00 uur. De medewerkers zijn er al een halfuur eerder om alles in orde te maken en ze mogen daarna in principe niet meer het gebouw uit. De stembureaus zitten vaak in kerken, scholen en buurthuizen. „Soms gaat er wel eens iets mis met een locatie. Dit jaar bleek dat er een buurthuis hier in Delft is afgebroken. We hebben er toen iemand op de fiets op uitgestuurd om een nieuwe locatie te vinden".

Het bedrijf Nedap/Groenendaal in Groenlo levert 87 procent van de stemmachines. „Bij reguliere verkiezingen zijn er in heel Nederland gemiddeld 10.000 stembureaus. Tijdens het referendum van woensdag zullen dat er ongeveer vijfhonderd minder zijn", zegt directeur A. Hoeflaak. Veel gemeenten hebben het aantal stembureaus teruggebracht omdat ze bij het referendum een lagere opkomst verwachten dan normaal.

„Amsterdam telt woensdag ongeveer 320 stembureaus. Bij eerdere verkiezingen waren dat er zo’n 475. Ook Zwolle bijvoorbeeld heeft dit keer minder stemmachines aangevraagd", weet Hoeflaak. „En in Amsterdam, Arnhem en een aantal andere plaatsen wordt nog handmatig geteld".

Sinds eind jaren tachtig bemant de 40–jarige Frans Hoogervorst stembureaus bij verkiezingen in Den Helder. Hij is voorzitter, ’maar dat maakt niet uit want we verdelen de taken’. Hoogervorst, ambtenaar bij de gemeente, is ooit begonnen omdat er te weinig ’vrijwilligers’ waren. „We zitten in een gymzaal en hebben wel eens op het punt gestaan om de touwen en ringen tevoorschijn te halen. De drukte komt toch altijd met pieken, bijvoorbeeld na etenstijd", weet hij. „Je hebt veel contact met de mensen op zo’n dag. De kiezers zijn bijna altijd goed gehumeurd en je maakt met bijna iedereen een praatje". Hij vindt het belangrijk dat de stemmers goed worden ontvangen. „Als de duizendste binnenkomt moet die het gevoel hebben dat hij de eerste is".

Ted Wiltjer (63) zit al bijna veertig jaar op een stembureau in een bejaardentehuis in Groningen. „Ik heb meegemaakt dat mensen ’s morgens met bed en al voor de deur stonden. Dan zei ik: ’zo mevrouw, u bent er vroeg bij’, waarop die vrouw zei: nou m’n jong, ik wil graag stemmen en ik kan vanmiddag wel dood zijn".