Ze verwierpen een verdrag dat de Europese Unie wilde versterken door het blok een president en een minister van buitenlandse zaken te geven. Ze projecteerden er ook hun angstgevoel op over ruimere kwesties, variërend van stagnerende economieën tot verlies van nationale identiteit en hun wrevel over de arrogantie van de macht. Of het verdrag dood is, valt te bezien en hangt voor een deel af van wat er woensdag gebeurt als de Nederlandse kiezers zich over het verdrag uitspreken.

Het verdrag wordt pas van kracht als alle 25 lidstaten het hebben geratificeerd. Sommigen voorzien nieuwe stemmingen over een wellicht aangepast verdrag of mogelijk een totaal nieuwe grondwet. De pessimisten waarschuwen dat het gehele Europese project in verval kan raken.

Chirac en zijn collega’s hebben de kiezers er niet van kunnen overtuigen dat Europa de goede kant op gaat en hun belangen dient. De verzekeringen dat het verdrag Europa en Frankrijk zou versterken zonder de Franse manier van leven aan te tasten vonden geen gehoor. Chirac bezwoer dat de grondwet het Franse sociale vangnet zou beschermen, maar veel kiezers vermoedden precies het tegenovergestelde: dat het voor naamloze Brusselse technocraten een vehikel is om het Amerikaanse marktmodel in te voeren.

De uitslag geeft aan dat er een grote kloof gaapt tussen het gewone Franse volk en het politieke, zakelijke en media-establishment, waar de steun voor het verdrag groot was.

Met 448 artikelen, aanvullende protocollen, aanhangsels en verstikkend juridische taalgebruik liet de grondwet zich toch al lastig verkopen. Met een werkloosheid van een op de tien arbeiders waren de Franse kiezers opstandig gestemd. Tegenstanders van Chirac roken de kans om de president voor de verkiezingen van 2007 onderuit te halen. Chirac heeft enorm persoonlijk prestige in de campagne voor een ’ja’-stem gestoken en met zijn nederlaag lijken zijn kansen op een derde ambtstermijn te zijn verkeken.

Zowel het ’ja’-kamp als het ’nee’-kamp speelde op de angstgevoelens van de kiezers, met waarschuwingen voor de rampzalige gevolgen ingeval het andere kamp zou winnen. De Fransen spuwden hun gal op een rauwe en soms xenofobe wijze die weinig meer met de grondwet te maken had. Tegenstanders van het verdrag bouwden een ad hoc coalitie van ontevredenen door afwisselend te keer te gaan tegen de Verenigde Staten, de Turken, immigranten in het algemeen, Eurocraten en kapitalisten. Ze speelden in op de angst van de Fransen om hun banen te verliezen aan de tien nieuwste lidstaten, voornamelijk in Oost-Europa waar de lonen lager zijn. Ze voerden aan dat het verdrag zou worden opengebroken en verbeterd als Frankrijk het zou afwijzen. Chirac en de EU-leiders hamerden er op dat dit niet tot de mogelijkheden behoorde, maar de opiniepeilingen geven aan dat maar weinig mensen hen geloofden.

De afwijzing sterkt extreem-rechts en extreem-links die campagne voerden tegen de grondwet. De ontwikkeling zet ook een domper op de Turkse hoop op toetreding tot de EU, waarover de onderhandelingen in oktober moeten beginnen. De Europese politieke leiders zullen nog minder geneigd zijn hun vingers te branden aan de mogelijke toetreding van zeventig miljoen Turken tot Europa.

De negen lidstaten die de grondwet al hebben goedgekeurd zullen zich door het Franse ’nee’ in de kou gezet voelen. Sommigen zullen de Fransen verwijten dat zij hun eigen belang voor dat van Europa laten gaan. Waarom, zullen mensen in Warschau, Praag of Boedapest zich afvragen, moeten wij het spel meespelen als EU-oprichter Frankrijk ’nee’ zegt?

Het Franse ’nee’ zal waarschijnlijk leiden tot een lange periode van bezinning, waarin de Europese leiders zich zullen afvragen wat er mis is gegaan en hoe het verdrag kan worden gered, al dan niet in delen. Een in zichzelf gekeerd Europa zal weinig oog hebben voor armoedebestrijding of vredesinspanningen in Afrika, aantasting van de democratie in Rusland of samenwerking met de Verenigde Staten bij het tegengaan van de verspreiding van kernwapens.

Sommigen opperen dat de Fransen zich nog eens moeten uitspreken over de Europese grondwet, maar het lijkt niet waarschijnlijk dat dit nog tijdens de lopende ambtsperiode van Chirac zal gebeuren. Sinds de oprichting van de Vijfde Republiek in 1958 heeft alleen Charles de Gaulle een referendum in Frankrijk verloren, maar in tegenstelling tot de generaal heeft Chirac gezegd dat hij niet zal opstappen.

Ook de Franse socialisten komen verdeeld uit het referendum. Extremistische partijen kunnen profiteren als de socialisten door een langdurige interne strijd worden verzwakt en als toonaangevende figuren bij centrum-rechts met elkaar wedijveren om in 2007 Chirac te kunnen opvolgen.