Carter is daartoe in januari uitgenodigd door Fidel Castro, die gezegd heeft dat zijn gast mag rondkijken in zijn land en „kritiek mag leveren op alles wat hij wil.” Carter, die na zijn verpletterende verkiezingsnederlaag in 1980 een carrière is begonnen als waarnemer bij verkiezingen in jonge democratieën, is volgens medewerkers van plan te praten met mensenrechtenijveraars als Elizardo Sánchez, Oswaldo Paya en Vladimiro Roca. Laatstgenoemde is afgelopen zondag, klaarblijkelijk als gebaar van goede wil, vrijgelaten uit de gevangenis, al had hij nog maar twee maanden te gaan voordat zijn straf van vijf jaar erop zat.

Cuba is, aldus Castro in een redevoering op 1 mei, „verreweg het meest democratische” land ter wereld. Verkiezingen op Cuba zijn zuiverder dan in de meeste andere landen, omdat er geen campagnedonaties vereist zijn, zei hij. Het Amerikaanse ministerie van Buitenlandse Zaken is een andere mening toegedaan: „Cuba is een totalitaire staat”, waar president Castro via de communistische partij en aan haar gelieerde massaorganisaties controle uitoefent over alle aspecten van het leven.”

Cubaanse communisten mogen graag wijzen op een uitgebreid sociaal vangnet dat voedsel, onderdak, gezondheidszorg en onderwijs verzekert aan allen. Ook voeren zij aan dat Cuba verschoond is gebleven van geïnstitutionaliseerde foltering en moordeskaders, die in sommige andere Latijns-Amerikaanse landen gemeengoed waren. Internationale mensenrechtengroepen zijn het daarmee eens, maar zeggen dat persoonlijke burgerlijke vrijheden aan de Cubanen worden ontzegd.

Van Castro krijgt Carter de gelegenheid een rechtstreeks door de televisie uitgezonden toespraak te houden tot het Cubaanse volk. Het Witte Huis en Cubaanse ballingengroepen hebben Carter opgeroepen tijdens zijn verblijf de povere staat van de mensenrechten en de democratie in Cuba aan de kaak te stellen.

De politieke controle in Cuba is minder strak dan voorheen. Het aantal politieke gevangenen is gedaald van enkele duizenden naar enkele honderden. Volgens medewerkers zal Carter donderdag in een ontmoeting met Cubaanse activisten praten over mensenrechten en geloofszaken.

„Carter is een man met veel prestige, een politicus en toch een humanist, een persoonlijkheid met morele kracht”, zegt Oswaldo Paya, medeoprichter van de Christelijke Bevrijdingsbeweging, die net als enkele andere organisaties in het Cubaanse eenpartijstelsel gedoogd, maar niet wettelijk erkend wordt.

De groep van Paya is een van de coördinatoren van Project Varela, een naar de Cubaanse priester en onafhankelijkheidsheld Félix Varela vernoemde campagne om handtekeningen te verzamelen voor een referendum over burgerlijke vrijheden, amnestie voor politieke gevangenen en particulier ondernemerschap.

Volgens de Cubaanse grondwet moet de Nationale Vergadering een volksraadpleging uitschrijven als een verzoek met de handtekeningen van minstens 10.000 stemgerechtigden wordt ondersteund. Vrijdag leverden Paya en twee andere projectmedewerkers 11.020 handtekeningen in bij de Nationale Vergadering. In totaal waren volgens Paya 20.000 handtekeningen opgehaald, maar nog niet alle waren geverifieerd. Vrijwilligers bezoeken de ondertekenaars persoonlijk om te controleren of alle gegevens kloppen.

De regering-Castro heeft nog niet gereageerd op de nieuwe ontwikkeling. In april zei minister van Buitenlandse Zaken Felipe Pérez Roque dat hij betwijfelde of de actie zou slagen en beschuldigde hij de organisatoren ervan zich door de Amerikaanse regering te laten betalen.

Paya ontkende dat de organisatie geld van groepen of regeringen buiten Cuba heeft ontvangen. Hij zei dat agenten van de staatsveiligheidsdienst hadden geprobeerd de campagne te dwarsbomen, vooral toen deze haar doel naderde. Zo hadden agenten enkele duizenden handtekeningen in beslag genomen. Maar de vrijwilligers waren gewoon weer op stap gegaan om er nog meer te verzamelen, zei hij.

„Al deze Cubanen, die met grote moed en opoffering voor Project Varela hebben getekend, zijn de sociale voorhoede van vreedzame verandering in Cuba”, zei Paya. „In Cuba zal een verandering voor alle rechten pas worden bereikt als de meerderheid van de Cubanen besluit die vreedzaam te veroveren. Wij vragen om een stem voor het Cubaanse volk.”

Het idee voor een referendum deed al in 1996 de ronde, maar werd pas vorig jaar serieus uitgewerkt.

Waarschijnlijk zal Carter tijdens zijn bezoek ook met de organisatoren van Project Varela spreken.