De laatste jaren maakten verschillende ondernemingen gebruik van alternatieve beloningsinstrumenten als motivatie- en bindmiddel voor hun personeel. Bedrijven zien daarom graag dat medewerkers zich verbinden aan hun missie. Medewerkersparticipatie -bijvoorbeeld in de vorm van aandelen- wordt vaak gezien als een geschikte strategie om dit te bewerkstelligen; het nodigt uit tot betrokkenheid bij de onderneming en haar doelstellingen.

Er zijn vijf belangrijke vormen van financiële participatie:

1. Door middel van aandelen krijgen medewerkers de mogelijkheid om financieel en met medezeggenschap te participeren in ’hun’ bedrijf. Met aandelen worden medewerkers mede-eigenaar. Bij gunstige resultaten mogen deelnemers rekenen op een jaarlijkse winstuitkering in de vorm van dividend. Tegelijkertijd komt de waarde van het bedrijf tot uiting in de prijs van het aandeel. Medewerkers krijgen bovendien toegang tot en stemrecht op de aandeelhoudersvergadering. Dit biedt mogelijkheden voor inspraak en medezeggenschap.

Participatie werkt op basis van vrijwilligheid. Medewerkers zullen alleen aandelen kopen wanneer ze vertrouwen hebben in de onderneming. Het risico daagt hen uit tot het maken van een bewuste keus: doe ik mee of niet? Mensen die meedoen zullen betrokken en met overtuiging instappen. Dit is het bindende effect.

2. In tegenstelling tot aandelen bieden certificaten van aandelen geen direct stemrecht op de aandeelhoudersvergadering. Een certificaat is een afschrift van een aandeel dat iemand ontvangt in plaats van het aandeel zelf. Maar zowel aandelen als certificaten geven recht op koerswinst en dividend. De aandelen die bij de certificaten horen worden beheerd door een medewerkersvereniging of -stichting. Het bestuur van die instantie kan namens de medewerkers de met de aandelen verbonden zeggenschap uitoefenen op de aandeelhoudersvergadering. De daarmee samenhangende uitwisseling van informatie kan in belangrijke mate bijdragen aan een participatief klimaat in de organisatie. Medewerkers weten hun standpunt gebundeld via hun bestuur.

3. Aandelenopties geven de werknemer het recht om na een bepaalde tijd, gedurende een bepaalde periode (de uitoefenperiode) aandelen te kopen van de werkgever. Dit tegen een vooraf vastgestelde prijs (de uitoefenprijs). Medewerkers worden niet uitgenodigd tot actief participeren, in termen van betrokkenheid, (mede)zeggenschap en samenwerking. Het bindende effect beperkt zich tot financiële verwachtingen.

Opties zijn praktisch, administratief en fiscaal ingewikkeld en daardoor alleen aantrekkelijk voor grotere of beursgenoteerde ondernemingen. Wanneer beloning het doel is van participatie, dan bieden medewerkersopties mogelijk een aantrekkelijk alternatief. Nadeel is dat medewerkers in praktijk hun winst zo snel mogelijk verzilveren. Dat maakt participatie tot een kort avontuur.

4. Met een converteerbare personeelsobligatie (CPO) leent een werknemer een geldbedrag aan het bedrijf waar hij werkt. De CPO levert een vaste jaarrente, die meestal lager is dan de marktrente. ”Converteerbaar” wil zeggen dat de obligaties onder bepaalde voorwaarden (conversievoorwaarden) gedurende een bepaalde tijd (conversieperiode) mogen worden omgewisseld in aandelen van de onderneming. Op het moment van uitgifte wordt de prijs (conversiekoers) bekendgemaakt waarvoor de aandelen op termijn kunnen worden aangeschaft. Zodra de aandelenkoers boven de conversiekoers komt, wordt converteren interessant. Voor medewerkers is er altijd enig rendement, want er wordt periodiek rente ontvangen. Verder lijdt de werknemer geen verlies bij inzakkende koersen. Alleen een eventueel faillissement betekent een risico.

In de visie van een participatief klimaat in de organisatie zijn de mogelijkheden van CPO’s beperkt, aangezien ze alleen in financieel opzicht invulling geven aan participatie. Als medewerkers na conversie hun aandelen echter mogen en willen houden, dan krijgt hun participatie een wezenlijker karakter.

5. In een winstdelingsregeling -ook wel winstuitkering of tantième genoemd- deelt het personeel mee in de behaalde winst. Winstdeling is de meest toegepaste vorm van financiële participatie. Bij voldoende winst vindt een winstuitkering plaats. Bij tegenvallende resultaten blijft die achterwege. De winstverdeling vindt plaats op basis van tevoren vastgestelde criteria.

Winstdeling is een passieve vorm van participatie en een puur financieel gebeuren dat medewerkers niet inhoudelijk betrekt. Door aandelenparticipatie delen medewerkers ook in het bedrijfsrisico en de met aandelen verbonden zeggenschap. Dit daagt ook op langere termijn uit tot betrokkenheid, informatie-uitwisselingen en het nemen van verantwoordelijkheid. Dat is meer dan geldelijk gewin op korte termijn.

De auteur is werkzaam bij de RMU als adviseur werkgevers en zelfstandigen.