”Tot het laatste uur. Het intrigerende levensverhaal van Hitlers secretaresse”
Auteur: Traudl Junge, met bijdragen van Melissa Müller; vertaald door Jantsje Post e.a.
Uitgeverij: Tirion, Baarn, 2002
ISBN 90 4390 404 X
Pagina’s: 280
Prijs: € 19,90; Titel: ”Het nichtje van Eva”
Auteur: Sibylle Knauss; vertaald door Tinke Davids
Uitgeverij: Van Gennep, Amsterdam, 2001
ISBN 90 5515 293 5
Pagina’s: 373
Prijs: € 22,50.

Adolf Hitler, wat voor mens was hij? Deze vraag blijft ons bezighouden. Hoe meer zijn zelfmoord op 30 april 1945 in de Führerbunker in Berlijn verleden tijd wordt, des te sterker wordt het verlangen om dat verleden en deze centrale figuur uit dat verleden terug te roepen. Daarom krijgen de directe getuigen van het Derde Rijk en van het persoonlijke leven van Hitler een bijzondere waarde. Eens zullen zij er niet meer zijn en dan hebben we alleen nog hun papieren aanwezigheid.

Een van die directe getuigen is Traudl Junge, Hitlers secretaresse tot het laatste uur. Eerder dit jaar overleed ze. In de laatste fase van haar leven had zij aan de Münchense journaliste Melissa Müller toestemming gegeven om haar aantekeningen en dagboeken over haar jaren in de nabijheid van Hitler te publiceren. De titel van dit getuigenis luidt welhaast vanzelfsprekend ”Tot het laatste uur”. Van alle in dit boek weergegeven ervaringen zijn die van de laatste dagen en de laatste uren het beklemmendst. Hitler had zeer lang de illusie gekoesterd om met behulp van reservetroepen en vooral van nieuwe wapens zijn vijanden te kunnen verslaan. Eind april 1945 is die hoop definitief vervlogen. Hitler was al danig gehavend door de moordaanslag van 20 juli 1944. Sinds die dag trilde zijn rechterarm en was hij innerlijk uit zijn evenwicht. Twee dagen voor zijn zelfmoord dicteert Hitler aan Traudl Junge zijn politieke en persoonlijke testament: „Onaangedaan, bijna mechanisch spreekt de Führer verklaringen, aanklachten en eisen uit die mij, het Duitse volk en de hele wereld allang bekend zijn. Ik kijk verbaasd op als Hitler de leden van een nieuwe regering opsomt. Ik begrijp er helemaal niets meer van. Nu alles verloren is, nu Duitsland is vernietigd, het nationaal-socialisme voor eeuwig dood is, nu de Führer zelf geen andere uitweg meer ziet dan zelfmoord, wat moeten dan de mannen die hij benoemt nog doen? Ik kan het nauwelijks bevatten. Hitler kijkt amper op terwijl hij spreekt. Hij zwijgt een ogenblik en begint dan zijn persoonlijke testament te dicteren. En dan krijg ik te horen dat hij met Eva Braun zal trouwen alvorens de dood hen verenigt.” (blz. 212)

Traudl Junge weet op de dag na Hitlers dood van het belegerde terrein van de Führerbunker en de Rijkskanselarij te ontsnappen voordat de Russische troepen de finale aanval inzetten. Daarvoor had ze nog een blik geworpen in de kamer waar Hitler en zijn maîtresse Eva Braun een eind aan hun leven hadden gemaakt, hij met een pistool, zij met een gifcapsule. En Traudl Junge had de zes allerliefste kinderen van Magda en Joseph Goebbels nog sprookjes voorgelezen, terwijl buiten de bunker de ene na de andere granaat ontplofte. De hele familie Goebbels kwam enkele uren later om door zelfvergiftiging, dat wil zeggen, de kinderen kregen onder het mom van een prik voor hun gezondheid een dodelijke injectie toegediend.

Centrum van de macht
De uit München afkomstige Traudl Junge was 22 jaar toen Hitler haar als één van zijn drie persoonlijke secretaresses aanstelde. Zij kreeg in november 1942 het consigne om naar het hoofdkwartier van de Führer, de Wolfsschanze in Oost-Pruisen, te komen om aldaar op haar vaardigheden in stenograferen en typen getest te worden. De test viel goed uit en Hitler bleek met zijn nieuwe administratieve rechterhand zeer ingenomen te zijn. Vanaf 1942 is Traudl Junge tijdens de middagen en de avonden zeer vaak in Hitlers nabijheid. Zonder lid van de NSDAP te worden, is ze in de kwaliteit van secretaresse tot het centrum van de nationaal-socialistische macht doorgedrongen. Wie zou de sfeer in Hitlers persoonlijke ruimten en ontspannen uurtjes beter kunnen beschrijven dan zij?

Uit de beschrijvingen die Traudl Junge in ”Tot het laatste uur” geeft, ontstaat een beeld met verschillende facetten. Opvallend is dat Hitler altijd in een cocon leefde, of dat nu een ondergrondse bunker, een geblindeerde trein of een in de bergen verscholen villa was. Onder het mom dat zijn ogen het felle zonlicht niet konden verdragen, leefde Hitler in binnenruimtes, in een gesloten omgeving die geen andere communicatie met de buitenwereld toeliet dan door middel van een militair georganiseerde hiërarchie, zowel wat de SS als wat het keukenpersoneel van zijn verblijfplekken betreft. Zijn informanten waren bang voor zijn toorn en brachten het nieuws uit de buitenwereld in verzachte vorm tot hem.

Uit de verslagen van Traudl Junge blijkt dat Hitler zijn leven in excessieve mate had geritualiseerd. Van eetgewoonten tot buitensporig medicijngebruik, van de aandacht voor de herdershond Blondi tot het vaste telefoontje naar de simpele ziel die Eva Braun heette, lag het ritme van de dag vast. De werkelijkheid was gevangen in een netwerk van rituele handelingen. De taal sloot zich daar nauw bij aan. Deze door de mensen in de Wolfsschanze of op de Berghof nabij Berchtesgaden in Beieren gebezigde taal had hetzelfde effect als de kookvoorschriften en de organisatie van de Duitse samenleving in groepen, verenigingen en militaire rangen. De taal liet geen buitensporig geluid meer toe. De censuur op de gebruikte woorden had zich naar de hoofden van de sprekers verplaatst.

Taboe
Over de vernietiging van Duitsland, over de deportatie van mensen naar concentratiekampen en over de vele gesneuvelden werd niet gesproken. Daarom doorbrak Henriette von Schirach -de vrouw van Baldur von Schirach, de leider van de Hitler-Jugend- een streng bewaakt taboe toen zij aan Hitler het volgende vroeg: „Mein Führer, ik zag laatst in Amsterdam een trein met gedeporteerde Joden. Het is verschrikkelijk hoe die arme mensen eruit zien, ze worden vast heel slecht behandeld. Weet u dat, en staat u dat toe?” Junge noteert: „Er viel een pijnlijke stilte. Even later stond Hitler op, nam afscheid en trok zich terug. De volgende dag reisde mevrouw Von Schirach terug naar Wenen en er werd over het voorval met geen woord meer gerept.” (blz. 104) Natuurlijk vonden er zelfs onder de SS’ers wel gesprekken over de alarmerende signalen vanuit de buitenwereld plaats, maar een dergelijke ongehoorzaamheid bleef binnen de perken. Iedereen wantrouwde immers iedereen.

Waarover spraken zij dan wel tijdens het eten en koffiedrinken? Eva Braun, haar zuster Gretl en haar vriendin Herta waren vooral in kleding en in de opvoeding van kinderen geïnteresseerd. Hitler en zijn naaste medewerkers praatten tijdens de maaltijden en gedurende de ellenlange theesessies over gezond eten, Hitlers afkeer van vlees, het effect van roken, de invloed van alcohol op de mens en over de hondjes van Eva Braun die er volledig bij hoorden. Hitler verkeerde altijd in goede luim bij de middag- en avondbijeenkomsten in zijn salons en zitkamers. Dat hield hij vol totdat de slechte berichten van het front en uit de Duitse steden een opgewekte stemming finaal onmogelijk maakten.

Tot dat moment kon Hitler bijzonder charmant, gemoedelijk en gezellig zijn. Hij vertelde over de streken die hij als scholier had uitgehaald, over de militaire dienst en hij maakte grapjes over zijn ministers, generaals en lijfartsen. De gevatten onder hen wisten Hitler aardig van repliek te dienen, hetgeen dan weer van zijn kant een kwinkslag opleverde. Tegen Traudl Junge was Hitler altijd hoffelijk en zorgzaam. Daarom hield haar absolute vertrouwen in de uiteindelijke overwinning van de Duitse legers het zo lang vol.

Missie
Vriendelijkheid alleen zou nooit een leiderschap als dat van Hitler tot gevolg hebben gehad. Er kwam een psychologisch element bij. Junge zegt hierover: „Hitler straalde een kracht uit waaraan mannen noch vrouwen zich helemaal konden onttrekken. Als mens was hij bescheiden en charmant, als Führer megalomaan en hard, en leefde hij voor zijn ”missie”, waarvan hij soms beweerde dat die oneindig veel offers van hem vergde.” (blz. 98) Het gevaar van Hitler, zo verduidelijkt zij later, lag in het feit dat je zo sterk door zijn gedachtewereld werd beïnvloed dat je ten slotte niet meer wist wat je eigen denkbeelden waren of die van die ander.

Wat Traudl Junge over de dagelijkse gang van zaken in de Wolfsschanze, in de Berghof, of onderweg in de trein van de Führer of in diens vliegtuig vertelt, bevestigt keer op keer het beeld van een zeer goed geoliede machine. In de bijna machinale organisatie van de politieke en militaire leiding bestond geen ruimte om vrij te denken. Het systeem domineerde zo sterk dat je je in een hermetisch gesloten wereld leek te bevinden. Het prikkeldraad, de wachttorens, de bunkers, de controles waren de visuele uitdrukking van deze geslotenheid. De nazi’s sloten ook zichzelf op in kampen, die natuurlijk niet identiek waren aan de kampen waarover zij niet spraken, maar die er toch bepaalde trekken van vertoonden.

Junge maakt melding van tafelgesprekken bij Hitler over geloof en kerk. Ze wijst het begrip ”discussies” ten aanzien van deze gesprekken af: „Discussies is wellicht te veel gezegd, want als reactie op een vraag of opmerking van ons begon hij zijn gedachten te ontwikkelen, waarnaar wij dan luisterden. Hij had geen enkele binding met een kerk en beschouwde de christelijke religie als een verouderde, huichelachtige en bedrieglijke instelling.” (blz. 126) Wanneer Traudl Junge in Christus had geloofd -zij verklaart dat zij ongelovig was-, zou dit dan haar weerstand tegen de nazi’s hebben verhoogd?

Na de chaos van 1945 leeft zij voort, aanvankelijk in de euforie van de wederopbouw in het Westen van Duitsland, daarna met de spoken van het Derde Rijk in haar hoofd. Ze trapt niet in de val van de nostalgische terugblik en blijft zitten met een onduidelijk schuldgevoel. Dat komt sympathiek over. Maar daarin ligt niet de waarde van het boek. Die ligt in de uitnodiging aan de lezer om de plek waar de acteurs van dit drama zich bevonden, heel dicht te naderen.

Berghof
Het inzoomen op de plaats waar de beslissingen vielen, deelt Junge met de schrijfster Sibylle Knauss in haar roman ”Het nichtje van Eva”. Marlene, het nichtje van Eva Braun, komt in juli 1944 op de Berghof aan om Eva gezelschap te houden. Omdat in deze roman vrijwel letterlijk dezelfde anekdotes over Hitler worden verteld die we al uit ”Tot het laatste uur” kennen, kan het niet anders dan dat Knauss de televisiefilm over Traudl Junge heeft gezien of misschien zelfs teksten van laatstgenoemde mocht inzien. Het zwaartepunt van Knauss ligt volledig bij de vernietiging van München en de uiteindelijke ondergang van de Berghof. Terwijl Traudl Junge even mobiel is als haar Führer, is het perspectief van Marlene continu gericht op de kleinste details van het leven in deze vesting, in deze wijkplaats van Hitler.

Het was niet zomaar een plek in de Beierse Alpen. De nazi’s meenden dat deze Alpenvesting tegen iedere dreiging bestand was. Marlene observeert zeer scherp, omdat ze als gast van een vrouw die men ook maar net duldt, voortdurend waakzaam moet zijn. De roman is veel gepolijster dan de terugblik van Junge. Omdat Marlene alleen met Eva in contact komt en Hitler alleen maar leert kennen vanuit de verslagen en gedachten van haar nicht, is de roman een ander document dan de terugblik van Hitlers secretaresse.

De hoofdpersoon van ”Het nichtje van Eva” is Eva Braun. Het boek laat de leegte zien waarin Eva Braun verzeild raakte. Het verbeeldt het nationaal-socialisme als een schijnordening, die in elkaar klapt zodra er geen wapens meer zijn om de orde af te dwingen. Beide boeken zijn zeer interessant op hun eigen manier en verdienen een diepgaande vergelijking. Maar ik moet niettemin bekennen dat ”Tot het laatste uur” het langst in mijn hoofd nagalmt, omdat het de unieke mogelijkheid verschaft om Adolf Hitler in zijn beangstigende combinatie van goedlachse vader des vaderlands en zichzelf vergoddelijkende, misdadige despoot mee te maken. Het verschijnsel Hitler is hiermee noch afdoende beschreven noch bevredigend verklaard, maar het heeft wat meer menselijke proporties gekregen.