Vrienden zijn belangrijk. Als je gaat trouwen, nodig je hen uit voor je bruiloft, liefst de hele dag. Je kunt je niet voorstellen dat ze op zo’n hoogtepunt in je leven zouden ontbreken. Maar vriendschappen eindigen soms ook zomaar. Dat merk je als je een huwelijksjubileum viert en door je trouwalbum bladert. Er zijn gasten die je nooit meer ziet, misschien ging het contact zelfs gelijk na je trouwdag al teloor.

Grote veranderingen in het leven –een andere school of baan, een verhuizing, maar ook het feit dat een vriend of vriendin trouwt of een kind krijgt en misschien daardoor minder beschikbaar of flexibel is– zijn een uitdaging voor vriendschappen. De aard van de relatie verandert erdoor. Als je bevriend bent met iemand die je wekelijks tegenkomt op het school- of kerkplein is het vrij eenvoudig om het contact te onderhouden. Als diegene naar de andere kant van het land verhuist of voor een andere vervolgopleiding kiest, moet je daar meer moeite voor doen. De kans dat het contact verwatert is groot.

Misschien zijn geleidelijke veranderingen voor vriendschappen lastiger dan abrupte. Door allerlei oorzaken kun je langzaam uit elkaar groeien, waardoor je op een gegeven moment niet zo veel gespreksstof of gemeenschappelijks meer hebt. Wat doe je dan? De vriendschap langzaam laten uitdoven? Volgens mij vaak de praktijk. Of het gesprek daarover aangaan? Wat dapper is, maar waar niet iedereen op zit te wachten.

Krampachtig

Zelf probeerde ik na een verhuizing van het oosten naar het noorden van het land een tijdlang om actief te blijven participeren in een best omvangrijk netwerk van vrienden in mijn vorige woonomgeving. Maar op den duur kreeg het bijhouden van al die contacten iets krampachtigs en vermoeiends. Het was gewoon niet vol te houden. Dus verwaterde een aantal vriendschappen uiteindelijk toch.

Bij een volgende verhuizing, van het noorden naar het midden van het land, dacht ik: in die valkuil trap ik niet nog een keer. Het afscheid was daardoor tamelijk radicaal. Het is alweer even geleden, maar als ik me goed herinner zeiden we dat ook onomwonden tegen de mensen om ons heen: collega’s, gemeenteleden, buren. Afgezien van een licht schuldgevoel –je kiest er feitelijk voor om anderen in de steek te laten– hebben we daar zelf toen niet veel last van gehad. Een nieuwe start maken zorgt ervoor dat er al snel weer nieuwe mensen op je pad komen. Maar voor degenen die je achterlaat heeft zo’n radicale breuk toch ook onprettige kanten, begreep ik later van een paar contacten uit die tijd. Het is een kunst: vriendschappen onderhouden en netjes afronden.

Erkenning van pijn

Dat er een woord is voor de pijn die het verbreken en verwateren van vriendschap met zich meebrengt, las ik in het boek ”Zijn we nog vrienden?” (uitg. Borgerhoff & Lamberigts, 2024).  Vriendschapsverlies is de term waaronder de Vlamingen Julie Minnaert en Uus Knops alle emoties vangen die rond het einde van kameraadschappelijke relaties kunnen spelen.

Het boek gaat over de impact van het verliezen van vriendschappen. Over hoeveel pijn het kan doen als een contact verbroken wordt of vervaagt. Waarom dat zo is. En wat je zelf kunt doen om daar beter mee om te leren gaan. Het gesprek erover aangaan is een van hun adviezen. Misschien is er dan zelfs iets van herstel mogelijk.

Erkenning van de pijn die het verdwijnen van een vriendschap teweeg kan brengen is de rode draad van het boek. „De boodschap die we willen brengen, beste lezer, is: dit is geen klein verdriet.” „Vriendschapsverlies is als een steentje in een schoen: onzichtbaar, vervelend, moeilijk te negeren, pijnlijk.”

Ik denk dat veel mensen de breuk met of het verlies van een vriend wel eens zo hebben ervaren, korter of langer geleden. Maar dat wil nog niet zeggen dat ieder vriendschapseinde een drama is. In die zin is het boek naar mijn smaak nogal therapeutisch gekleurd. Maar dat is ook weer niet zo verwonderlijk, aangezien Minnaert klinisch psycholoog en psychotherapeut is en Knops psychiater, psychotherapeut en rouwdeskundige. Beiden hebben persoonlijk ervaren hoe ingrijpend het kan zijn als een vriendschap verbroken wordt. Maar ze kijken ook door een professionele bril naar het onderwerp, waarover ze verschillende mensen interviewden en ook via sociale media (vaak nogal emotionele en ingrijpende) reacties verzamelden.

Kennis of vriend

Even wat theorie. Wanneer is iemand een kennis, wanneer een vriend? In de praktijk is dat vaak een glijdende schaal, waarbij mensen van de ene naar de andere categorie verschuiven. En soms ook weer terug. In ”Zijn we nog vrienden?” wordt vriendschap getypeerd door de woorden nabijheid, veiligheid, eerlijkheid en vertrouwen. Kennissen staan meer op afstand dan vrienden. Vriendschap gaat dieper. „Ze floreert in lichte tijden en biedt troost in donkere tijden. Ze is onvoorwaardelijk daar.”

„Vriendschap floreert in lichte tijden en biedt troost in donkere tijden” - Julie Minnaert en Uus Knops in ”Zijn we nog vrienden?”

Nabijheid is een belangrijke factor bij het vormen van vriendschappen. Minnaert en Knops citeren een Amerikaans onderzoek dat laat zien dat mensen minstens vijftig uur samen moeten doorbrengen om van een gewone kennis een losse vriend te worden. Met een echte vriend heb je zeker negentig uur samen doorgebracht. En beste vrienden word je pas als je minstens 200 uur je leven met elkaar hebt gedeeld. Overigens kán nabijheid ook niet-fysiek zijn. Een langeafstandsvriendschap opbouwen en onderhouden is ook mogelijk via e-mail, chat of telefoon.

Intentie

Gelijkwaardigheid en wederkerigheid zijn voor vriendschappen belangrijke begrippen. Als de steun, de belangstelling en het initiatief steeds van één kant komen, is dat geen goed teken. Of misschien is het correcter om te zeggen dat er dan eigenlijk sprake is van een andersoortige relatie.

Tegelijk is het lastig om te bepalen of er in een relatie sprake is van gelijkwaardigheid en wederkerigheid. Het gaat ten diepste meer om de intentie, denk ik, dan om het vaststellen van de hoeveelheid moeite die je beiden doet om een vriendschap goed te houden. Het is nu eenmaal zo dat de zonnige en de donkere dagen in ieders leven op een ander moment komen. Soms heb je steun nodig, soms kun je steun geven. Soms heb je behoefte om te praten, een andere keer heb je juist ruimte om te luisteren. Dat hoeft niet perfect in balans te zijn. Als het maar niet altijd van één kant komt.

En zit er in iedere vriendschap niet iets onbenoemd ongelijkwaardigs? Omdat je uiteindelijk niet weet hoe belangrijk jij voor die ander bent, en omgekeerd? Misschien zie jij X wel als je vriend, maar beschouwt X jou meer als een goede kennis.

Samen spelen

Hoe vriendschappen eruitzien verschilt per levensfase, beschrijven Minnaert en Knops. Voor kinderen is fysieke nabijheid een belangrijk criterium. In die leeftijdsfase noem je iemand een vriendje of vriendinnetje als je regelmatig samen dingen doet. Samen spelen op een vrije middag, of samen naar een club of een sportactiviteit gaan. Ook op de middelbare school is samen optrekken en veel tijd samen doorbrengen kenmerkend voor vriendschappen. ”We zijn altijd samen en we delen alles met elkaar” is een typisch tienerding. Net als iemand je ”best friend forever” (BFF), voor altijd elkaars beste vriend) noemen.

Het einde van de middelbareschool- of studententijd is een periode met veel veranderingen, die ertoe leiden dat vriendschappen verbroken worden of van karakter veranderen. Voor jongens en mannen is de belangrijkste reden dat ze vrienden kwijtraken dat er meer fysieke afstand ontstaat doordat ze niet meer bij elkaar in de klas zitten of samen in een studentenhuis wonen. De vriendschappen van meisjes en vrouwen worden vooral beïnvloed door het ontstaan van romantische relaties. Daardoor neemt de emotionele afstand tot vriendinnen toe.

Volwassenen leren gaandeweg anders naar vriendschappen te kijken. Samen dingen doen of geregeld afspreken wordt –door verplichtingen en tijdgebrek genoodzaakt– lastiger en wordt ook als minder belangrijk beschouwd. Maar emotionele betrokkenheid van vrienden wordt juist wel hoog gewaardeerd, zo blijkt uit onderzoek. Minnaert en Knops maken onderscheid tussen ”dichte” en ”minder dichte” vrienden. Kantelpunten in het leven –huwelijk, kinderen, verhuizingen– kunnen een reden zijn dat vriendschappen teloorgaan. Maar dat is bij ”dichte vrienden” vaak niet het geval. „De tijd die we samen gespendeerd hebben en de herinneringen die we hebben opgebouwd, helpen om een vertrouwen te creëren in het fundament van de vriendschap.”

Rekbaar begrip

Vriendschappen zijn iets van alle tijden. Maar zijn onze tegenwoordige relaties nog wel vergelijkbaar met wat eerdere generaties daaronder verstonden? De bekende Vlaamse psychiater Dirk De Wachter is er niet gerust op. Hij constateert in zijn bestseller ”Borderline Times” (Lannoo Campus, 2012) dat het begrip ”vriend” door de opkomst van sociale media een rekbaar begrip is geworden. Maar die tientallen contacten op WhatsApp of 200 vrienden op Facebook: wat schiet je daarmee op als je somber of ziekjes op de bank zit?

„Een hechte vriendschapsband veronderstelt nog altijd een stukje meegaan op elkaars pad, zoals in het huwelijk: in goede en kwade dagen. En daarin investeren vraagt tijd, veel tijd, en ook veel inzet. En dan ook nog empathie, veel. Maken we daar nog tijd voor?”