De recente dramatische ontwikkelingen in de Nederlandse politiek en de val van het kabinet tonen aan dat het persoonlijk functioneren van politici in wisselwerking met de publieke opinie steeds belangrijker wordt. Het past in de trend waarin het functioneren van en de beeldvorming over personen in de politiek belangrijker wordt dan partijprogramma’s en de achterliggende ideologieën. De vraag is of dit vanuit democratisch oogpunt zo slecht is als vaak wordt beweerd.

Amerikaanse toestanden willen we niet in Nederland, maar sommige kenmerken daarvan rukken onmiskenbaar op. Zo worden de campagnes steeds persoonlijker. Door het enorme electorale belang van het optreden in de media worden de persoonlijke kenmerken van de kandidaten steeds belangrijker. Uitstraling, charisma, imago lijken belangrijker te worden dan het partijprogramma. Optreden in amusementsprogramma’s is al even gewoon als in debatten. Dit roept in eerste instantie veel weerzin op binnen de politiek -het is eng- en bij veel burgers - politici zijn al ijdel genoeg. Toch is de ontwikkeling onvermijdelijk en per saldo positief.

Afwegende kiezer
Het onvermijdelijke zit hierin dat steeds meer kiezers over allerlei onderwerpen hun eigen opvattingen ontwikkelen. Het zich bekennen tot een bepaalde ideologie en het volgen van de partij die daarmee overeenkomt, neemt sterk af. Zelfs mensen met een sterke persoonlijke levensovertuiging leggen daarmee niet een eenduidige relatie met één partij. In die zin komen er steeds meer zwevende kiezers, of eigenlijk moet je zeggen ”bewust afwegende” kiezers. Het gevolg daarvan is dat politici zich meer dan vroeger moeten verantwoorden voor de resultaten die ze hebben bereikt.

Deze ontwikkeling correspondeert ook met een belangrijke verschuiving in de kerntaken van het politieke bestuur. Een groot deel van de vorige eeuw ging het om de institutionele vormgeving van de samenleving -meer vrij ondernemerschap, eerlijker delen of autonomie in eigen kring- nu wordt daar nog marginaal aan gesleuteld. Wel is de wereld veel complexer en onvoorspelbaarder geworden. Leiderschap vereist een groot improvisatievermogen, statische programma’s bieden dan weinig houvast. Het gaat meer om de kwaliteiten van de bestuurders en de volksvertegenwoordigers. Zijn zij integer, sympathiek, intelligent, stressbestendig, teamspeler of solist? Het doet er wel degelijk toe, zoals in de zaak Srebrenica blijkt: het oordeel van de kiezers zal niet worden bepaald door de verkiezingsprogramma’s op dit punt. Het gaat hier veel meer om de persoonlijke aspecten van het optreden. En tot op zekere hoogte kan de kiezer zich daarover ook in radio- en televisieprogramma’s die niet over de inhoud gaan een oordeel vormen.

Kunstmatig
Een keerzijde hiervan is dat de behoefte groeit imago’s kunstmatig te beïnvloeden. Mediatrainingen moeten kandidaten leren de eigen uitstraling te verbeteren en kunnen misschien zelfs een onecht beeld trachten op te roepen. Zogeheten spindoctors trachten het nieuws zelf te manipuleren. De reputatie van concurrenten kan bewust beschadigd worden. In de Amerikaanse politiek heeft dit geleid tot weerzinwekkende moddercampagnes. Vooralsnog is dit in ons land nauwelijks aan de orde. De publieke opinie lijkt er niet van gediend. Pogingen om een nieuwkomer in de arena te „demoniseren” werden onlangs snel bijgesteld toen het effect averechts bleek.

Een bijkomend voordeel van meer aandacht voor de kandidaten persoonlijk is dat ook anderen dan de lijsttrekkers in beeld komen. Het aantal contacten tussen politici en kiezers kan daardoor toenemen. Zolang er een redelijk evenwicht blijft tussen de inhoud van programma’s, de uitvoering van het beleid en de persoon van de politicus is de ontwikkeling eerder positief dan negatief te duiden.

Hype
Opiniepeilingen krijgen een steeds belangrijker plaats in de campagnetijd. Er zijn zo veel peilingen, naar mogelijk stemgedrag en kiezersoordelen over kandidaten, dat de invloed van elk debat of politiek voorval gemeten wordt. Hiertegen wordt wel gewaarschuwd: de peilingen kunnen een eigen leven gaan leiden. Zij zouden de steeds zwevender kiezer kunnen beïnvloeden en zo zelfs een hype kunnen veroorzaken. Ook politici doen vaak laatdunkend over peilingen: „De echte peiling is de verkiezing”, spreekt de achterligger zichzelf moed in.

In de praktijk blijkt rampspoed zich niet als gevolg van meningspeilingen te voltrekken. Vanuit democratisch oogpunt is het zelfs heel wenselijk dat burgers kunnen beschikken over informatie inzake de opvattingen van andere burgers. Zij kunnen er als kiezer vervolgens rekening mee houden. Bijvoorbeeld door te stemmen op een partij die onverwacht veel aanhang lijkt te hebben en dus een factor van betekenis kan zijn. Of juist niet te stemmen op een partij die erg groot lijkt te worden en daarmee een belangrijke machtspositie kan krijgen. Kortom, de kiezer krijgt via de peilingen de strategische informatie waarop hij recht heeft. Hoe meer openbaar gemaakte peilingen over verschillende opvattingen van burgers hoe beter. Het alternatief is namelijk niet dat er niet gepeild wordt, maar dat politieke partijen dat in beslotenheid doen.

Zo hebben politici er trouwens ook profijt van. Zij krijgen gratis feedback die zij anders met dure onderzoeken of erg veel eigen inspanning zouden moeten zien te krijgen. Kiezers beïnvloeden de politiek op een eenvoudige manier. De politiek kan er weer op reageren met nieuwe uitspraken en optredens. Peilingen zijn eigenlijk een vorm van interactie tussen kiezers en kandidaten, goed voor de democratie. Wij moeten natuurlijk wel bedenken dat de voorspellende waarde van de peilingen afneemt naarmate meer geïnterviewden dit interactiepatroon doorzien. Naast het verschijnsel van het ”strategisch stemmen” ontstaat namelijk het ”strategisch enquêtegedrag”. Met ons antwoord geven we signalen af die we bewust wat overdrijven, om meer invloed te hebben. Maar per saldo zijn opiniepeilingen een verrijking van het democratisch arsenaal.

Erkennen
Kortom, het toenemende belang van persoonlijke aspecten in campagnes ten koste van de programma’s en ideologieën en de sterke toename van het aantal opiniepeilingen geven de burger veel relevante informatie. Politiek partijen doen er goed aan dit te erkennen en erop in te spelen. Zij kunnen kiezers bijvoorbeeld meer invloed geven op de samenstelling van de kandidatenlijst en op de keuze van programmathema’s. Programma’s werden toch al nauwelijks gelezen en voor de liefhebber zijn ze tegenwoordig gemakkelijk via internet te raadplegen. Amerikaanse toestanden? Laten we er maar onze eigen Nederlandse toestanden van maken!

De auteur is secretaris Forum voor Democratische Ontwikkeling.