Het lag al voor de hand dat de Baskische premier Juan José Ibarretxe de voor dit voorjaar voorziene Baskische regionale verkiezingen zou vervroegen om via de kiezer het voordeel van de twijfel te behouden. Zijn plan leed schipbreuk in Madrid en hij wil de frustratie van zijn achterban zo breed mogelijk benutten.

Dat kan dan bij de verkiezingen van 17 april. Wel is de kans groot dat die regionale verkiezingen slechts om de Baskische zelfstandigheid zullen draaien. De Baskische nationalisten van de PNV die de drijvende kracht waren achter het onafhankelijkheidsvoorstel, zullen proberen hun positie te verstevigen. De PNV staat al jaren aan het roer in Vitoria, maar bezit er niet de meerderheid.

Ibarretxe had juist de steun nodig van een illegale partij -de politieke tak van ETA- om het autonomievoorstel erdoor te krijgen. Hij beseft dat hij snel moet handelen, wil hij zijn nederlaag in Madrid op het thuisfront in winst kunnen verzilveren. Want de Basken zijn helemaal niet zo eensgezind over het plan van Ibarretxe voor meer autonomie. Daar is 34 procent tegen en 36 procent voor.

Het plan van Ibarretxe, dat 30 december door het Baskische parlement werd aangenomen, zou van de drie Baskische provincies een met Spanje geassocieerde vrijstaat maken met een eigen rechtssysteem en eigen vertegenwoordigers bij internationale organisaties als de Europese Unie. Het stelt een Baskisch referendum in het vooruitzicht over verdergaande autonomie als de afscheidingsbeweging ETA (Euskadi Ta Askatasuna) haar gewelddadige onafhankelijkheidsstrijd beëindigt.

Juist dit laatste is voor Ibarretxe een heikel en ongewis punt. ETA streeft naar een onafhankelijk thuisland. Baskische leiders die zich distantiëren van ETA, weten dat ze vroeg of laat de kogel kunnen krijgen. Ze weten ook dat de meerderheid van de bevolking het ETA-geweld beu is. Het leiderschap in Baskenland is altijd een zoektocht geweest naar de smalle marges om alle partijen te vriend te houden. Ook Ibarretxe ontkomt daar niet aan.

Zelfs met de aanhouding van prominente ETA-kopstukken als Mikel Albizu Iriarte in oktober, sinds 1993 de vermoedelijke leider van de beweging, is de strijd tegen de Baskische afscheidingsbeweging nog lang niet gestreden. Al veel vaker is ETA ten onrechte doodverklaard. Hoewel dergelijke aanhoudingen een belangrijke stap waren op weg naar het beëindigen van het ETA-geweld, valt er nog een lange weg te gaan voordat de beweging is geneutraliseerd.

De voorstanders van het plan stellen dat het de wind uit de zeilen neemt van de vaak gewelddadige ijveraars voor afscheiding. Daar zit iets in. Maar in hun kringen is al de kritiek geuit dat het plan Baskenland weliswaar associeert met Spanje, maar dat anderzijds straks veel nationalisten de Baskische strijd voor gezien zullen houden.

Ibarretxe is in één ding geslaagd. Hij heeft de Basken in Madrid weer even op de kaart gezet en het oeroude Baskische verhaal van droom en verlangen verteld. Hij heeft duidelijk willen maken dat Baskenland geen autonomie binnen Spanje wil genieten, maar een natie naast Spanje wil zijn. Hij komt daarmee tegemoet aan het oude verlangen van „het Baskische volk of Euskal Herria, een volk met een eigen identiteit net als de (andere) volkeren van Europa.”

Met dit plan moet er een „Gemeenschap van Baskenland” komen die bijvoorbeeld eigen symbolen, een eigen binnenlandse politiek, eigen vertegenwoordigingen in het buitenland en zelfs een eigen hooggerechtshof heeft.

De Spanjaarden maken zich vooralsnog geen zorgen, al kregen ze stevig onder de neus gewreven dat ze nooit van de Basken af zullen zijn. Premier José Luis Rodriguez Zapatero zei dat de uitslag bij voorbaat vaststond, omdat zowel de socialistische regeringspartij als de oppositionele Volkspartij duidelijk waren in hun afwijzing van het plan. Pas na 17 april kunnen er volgende stappen worden genomen.