Onwijn weet waar hij over spreekt als het om Russen en Oekraïners gaat. Sinds de jaren tachtig verbleef hij 
lange perioden in de (voormalige) Sovjet-­Unie, inclusief Oekra­ïne. En van 1997 tot 2005 was hij er voor verschillende kranten, waaronder het Reformatorisch Dagblad, correspondent.

Terug in Nederland geeft Onwijn trainingen aan ondernemers en diplomaten. „Ik leg de interculturele verschillen uit die er bestaan tussen Oosten en Westen. Wij zeggen: „Een man, een man, een woord, een woord.” Maar in die landen is het: je denkt één, je zegt twee en je doet drie.” Gemeenten schakelen hem bovendien in voor richtlijnen hoe om te gaan met vluchtelingen uit Oekraïne.

Op diverse universiteiten geeft Onwijn bovendien college over landen van de voormalige Sovjet-Unie, ook aan ouderen. „En voor belangstellenden, meestal hogeropgeleiden, treed ik op als reisbegeleider naar voormalige Sovjetrepublieken. Dat zijn trouwens vaak mensen die eerder mijn colleges volgden”, vertelt Onwijn. „Dit najaar ga ik met een groep naar de Baltische staten. Het doel is kennismaken met het Sovjetverleden daar”, zegt Onwijn.

Nooit organiseert hij twee keer dezelfde reis. „Ik kan wel voor de tiende keer naar de Armeense hoofdstad Jerevan en de nabije regio gaan, maar dat is niet meer uitdagend voor mij. Daarom kies ik elke keer een andere regio van een land uit om te verkennen. Dan leer je een land extra goed kennen. Op die manier heb ik ook alle uithoeken van Oekraïne leren kennen. Net als bij mijn colleges probeer ik iedere keer iets nieuws in de reizen te stoppen. Bijvoorbeeld de vraag waarom Rusland anders functioneert dan de rest van Europa.”

De kennis die Onwijn opdoet gebruikt hij voor het schrijven van reisgidsen. Recent verscheen van zijn hand ”Ode aan Oekraïne”, dat van een wat andere orde is. Het boek heeft als ondertitel ”Cultuurhistorische achtergronden bij een conflict”.

Het is geen gebruikelijke reisgids geworden?

„Omdat belangstellenden na het uitbreken van de oorlog mijn eerdere reisgids over Oekraïne als naslagwerk voor dat land zijn gaan gebruiken, ontstond bij mij het idee een boek voor een breed publiek te schrijven over de cultuur en de geschiedenis van het land. Daar was blijkbaar behoefte aan. Door mijn colleges weet ik dat mensen weinig over Oekraïne weten. „Dat is toch iets van Rusland”, roepen ze. Intussen weet men beter.”

U hebt Oekraïners en Russen van nabij leren kennen. Met generaliseren moeten we voorzichtig zijn, maar valt er in het algemeen iets van de twee volken te zeggen?

„Russen zijn loyaler aan de autoriteiten, 
Oekraïners veel minder.”

Is dat altijd al zo?

„In principe wel. Oekraïners hebben in de loop der tijd verschillende heersers gehad en kennen daarom geen loyaliteit aan een bepaalde leider. Oekraïners zijn vooral gericht op het kleine gebeuren om hen heen.

Russen krijgen een patriottische opvoeding. Hun wordt geleerd dat ze onderdeel zijn van een groot volk dat een messiaanse missie heeft. Ze moeten het ware christendom verspreiden. En ze zijn een superieur volk. Dat zit er heel sterk bij hen in.

Russen spreken altijd laatdunkend over Oekraïne. Dat is het kleine broertje, een provincie van Rusland.”

Is door de oorlog de loyaliteit aan de president –Zelensky– in Oekraïne toegenomen?

„Ja, daar heeft de Russische president Poetin voor gezorgd. Eerst door de annexatie van de Krim in 2014 en later als gevolg van de agressieve politiek in het oosten van Oekraïne keerden veel mensen zich van Rusland af.

In het oosten van Oekraïne bestond nog een zekere hang naar het verleden. Niet zozeer naar Rusland, maar naar de Sovjet-Unie. Toen Poetin agressief werd, keerde de bevolking zich echter van hem en van Rusland af.

In Oekraïne was men lange tijd minder een eenheid, maar door de verovering van de Krim en de inval in 2022 zie je steeds meer mensen gaan samenwerken. Dat is het effect van een buitenlandse vijand.

Er zit een enorme ontwikkeling in de Oekraïense staatsvorming. Poetin bereikt het tegenovergestelde van wat hij zou willen. Het idee dat de Oekraïners voor de Russen klaar zouden staan met brood en hen met open armen zouden ontvangen, blijkt een mythe. In Oekraïne is een bewustwordingsproces gaande; dekolonisatie noem ik het in mijn boek.”

Oekraïners hebben een afkeer van Russen. Is dat van de laatste tijd? In het verleden waren er veel onderlinge huwelijken.

„In Oekraïne is een zekere mix van Russen en Oekraïners. Beide landen hebben ook deels een gemeenschappelijk verleden. Wat je nu veel hoort en ziet is dat er overal scheuren ontstaan. Ik sprak onlangs een Russische vader in Oekraïne. Hij is pro-Russisch en is inmiddels naar Rusland vertrokken. Families worden door de oorlog uit elkaar gerukt.”

In uw boek schrijft u dat Oekraïne na 1991, toen het onafhankelijk werd, een religieuze opleving beleefde. Tegelijk is het bijgeloof er sterk en zijn er resten van heidense gebruiken. Hoe kan dat samengaan?

„Oekraïne kent sinds de onafhankelijkheid een religieus reveil. Het geloof neemt voor 
de Oekraïner een belangrijke plaats in 
zijn leven in. Doop, huwelijk en begrafenis zijn nauw verbonden met de kerk.

Anderzijds is de kerstening in het oosten van Europa moeizaam verlopen en zijn heidense gebruiken nooit helemaal verdwenen. In mijn boek schrijf ik bijvoorbeeld dat Oekraïners geen handen schudden boven een drempel omdat dat ongeluk zou brengen. Fluiten in huis zou leiden tot financiële problemen. Ook zijn er rushnyky, traditionele geborduurde doeken, die uit de voorchristelijke tijd stammen. Daar worden magische krachten aan toegeschreven.”

Oekraïne is net als Rusland oosters-orthodox. Wat heeft dit voor impact?

„Het is bekend dat de hiërarchie in de Oosters-Orthodoxe Kerk sterker is dan in de Rooms-Katholieke Kerk. In mijn colleges gebruik ik kaartjes van de internationale corruptie-index. En wat zie je? De corruptie in de oosters-orthodoxe landen is groter dan in de rooms-katholieke. Hoe oosters-orthodoxer een land, hoe meer corruptie er is. Dat hangt samen met de hiërarchie. Die werkt als een soort glazen plafond. Kom je daar niet doorheen, dan moet je iets op een andere manier oplossen. Dat gebeurt dus met geld of met contacten.”

Onderscheiden Rusland en Oekraïne zich van elkaar qua corruptie? Oekraïne zou met het terugdringen daarvan bezig zijn.

„Bij beide landen zit het er diep in. Oekraïne maakt wel vorderingen, maar dan nog. Je verandert zoiets niet eenvoudig. Als je in Oekraïne tot voor kort naar een universiteit wilde moest je een toelatingsexamen afleggen. Je kon dan bijles nemen. Maar wie gaf die? De docent die het examen afnam. Voor hem was dat een extra inkomstenbron. In Rusland is dat nog steeds zo. Wil je corruptie bestrijden dan moeten de salarissen omhoog.”

De toekomst voorspellen is altijd een hachelijke zaak, maar wat is uw verwachting van de oorlog?

„Rusland is een land met heel veel middelen. Het is bovendien een taai volk dat het een en ander heeft meegemaakt. De leiding heeft zich heel erg vastgebeten in die oorlog en dat gaat niet zomaar veranderen.

De opstand van Wagnerleider Jevgeny Prigozjin was natuurlijk heel interessant. Als er in de Russische top onderling problemen ontstaan, zou het mis kunnen gaan voor Rusland. Dat is één variant.

Dan heb je nog de deelrepublieken, die relatief veel soldaten leveren. Denk aan de Boerjaten en de Jakoeten. Zij worden zwaar geraakt en vragen: „Waarom doen wij dit? Wij zijn helemaal geen Russen.” Gaat daar wellicht wat gebeuren?

De vraag is ook: hoe lang blijft het Westen Oekraïne op zo’n grote schaal militair steunen? Het is heel complex. Het is goed dat hier de ogen zijn opengegaan voor het feit dat Rusland onder Poetin onbetrouwbaar is. Dat was al heel lang zo. Gelukkig zijn wij eindelijk echt wakker geschud.”

Boekgegevens

Mede n.a.v. ”Ode aan Oekraïne. Cultuurhistorische achtergronden bij een conflict”, Karel Onwijn; uitg. Walburgpers; 224 blz.; € 27,50