Generaties rechtenstudenten zijn opgegroeid met Scholtens Algemeen Deel (1931) van ”Mr. C. Asser’s Handleiding tot de beoefening van het Nederlands Burgerlijk Recht”. Scholten heeft zich echter niet beperkt tot zijn vakgebied, maar was ook een vooraanstaand figuur van het maatschappelijk, staatkundig en kerkelijk leven in de eerste helft van de twintigste eeuw, zo blijkt uit de met invoelingsvermogen geschreven biografie ”Om recht en gerechtigheid” van Rogier Chorus.

Scholten groeide op in een gegoed Amsterdams liberaal zakenmilieu en promoveerde in 1899 op de dissertatie ”Schadevergoeding buiten overeenkomst en onrechtmatige daad”, waarin hij een pleidooi voerde om voor de beoordeling van de schadevergoeding behalve juridische regels ook overwegingen van billijkheid te betrekken. Dit was een mijlpaal in de rechtswetenschap en dat gold ook voor zijn uitvoerige en diepgaande artikel over de causaliteitsleer uit 1902: „Het bepalen van de daad die moet gelden als de oorzaak van schade en zo leidt tot een verplichting die schade te vergoeden”. Evenals in zijn proefschrift bepleitte hij ook hier een verruiming van het bestaande recht met regels van rede en billijkheid. In 1903 werd hij benoemd tot hoogleraar, in welk ambt hij voor velen van grote betekenis is geweest.

De grote betekenis van Scholten als rechtsgeleerde, die in zijn wetenschappelijke werk steeds verwees naar de betekenis van het christelijk geloof, is vóór alles gelegen in de centrale plaats die hij in de rechtsvinding aan het geweten toekende. In zijn Algemeen Deel legde hij „de verbinding tussen het op het bestaande recht gebaseerde rationele element en het intuïtieve van de gewetensvolle rechtsvinding, die moet leiden tot rechtvaardige beslissingen”. Dit wordt „de sprong van Scholten” genoemd. Een standpunt, zo tekent de biograaf aan, dat ook voor de hedendaagse rechtspraktijk zijn waarde heeft behouden.

Gezag

Waardevol zijn Scholtens opvattingen over gezag. Gezag moet worden verdiend, gebaseerd zijn op duidelijk vastgelegde bevoegdheidsregels, en van degene over wie gezag wordt uitgeoefend mag gehoorzaamheid worden verwacht. Tevens was hij van mening dat „de gezagsverhouding beginsel der samenleving is, dat ontzag en eerbied weer als gelijkwaardig [moeten] worden gesteld naast vrijheid en zelfverzekerdheid. Het opperste gezag komt God toe, en wie eerbied heeft voor Diens gezag zal ook eerbied hebben voor de mensen die Hem zijn toevertrouwd.” Maar gezag, dat nu eenmaal niet zonder macht kan, mag volgens Scholten nooit totalitair worden en evenmin mag de gewetensvrijheid van het individu door meerderheidsbesluiten worden overstemd. Evenzo moet de staat tegenover de Kerk zijn grenzen kennen en nooit de vrijheid van de verkondiging van Gods Woord aantasten, aldus Scholten.

Scholten was een betrokken lid van de Nederlandse Hervormde Kerk en heeft een belangrijke rol gespeeld in de Vereniging 
Kerkopbouw (1931), die streefde naar een minder bureaucratische en meer democratische structuur van de hiërarchisch georganiseerde Hervormde Kerk van die dagen; een streven dat uiteindelijk resulteerde in de befaamd geworden Kerkorde van 1951. Reorganisatie als zodanig had echter niet het laatste woord bij Scholten. De Kerk, zo benadrukte hij, diende een belijdende Kerk te zijn en hiervoor was een zekere vorm van kerktucht nodig; een standpunt, zo merkt biograaf Rogier Chorus op, dat Scholten (die tot de ethische richting behoorde) dicht in de buurt van de confessionele stroming bracht.

Verzet

Tijdens de bezettingsjaren werd Scholten een van de geestelijke leidslieden van het verzet. Hij nam het initiatief tot een adres aan rijkscommissaris Seyss-Inquart, getekend door ruim de helft van de Nederlandse hoogleraren, waarin geprotesteerd werd tegen het door de bezetter uitgevaardigde verbod tot benoeming of bevordering van Joden in overheidsdienst. Een protest dat elke lezer moet treffen door zijn scherpe formulering en nobele inhoud, zo schreef Presser in zijn ”Ondergang” (1965) over de Jodenvervolging.

Scholten was ook betrokken bij het kerkelijke verzet en met de moedige kardinaal Johannes de Jong, met wie hij eensgeestes was, legde hij de basis voor een gemeenschappelijk optreden van de Rooms-Katholieke Kerk en de tien belangrijkste protestantse kerkgenootschappen tegen de bezetter.

Onuitgesproken rede

Het sprak vanzelf dat een man van Scholtens statuur na de oorlog belangrijke publieke taken kreeg opgedragen; zo werd hij onder meer voorzitter van de Commissie van Advies die belast was met zuivering van het ambtenarenapparaat.

In zijn afscheidsrede als hoogleraar op 26 oktober 1945 benadrukte Scholten –en dat was de essentie van zijn rechtsbeoefening– de functie van het geweten en riep hij op tot beoefening van vrede, recht en gerechtigheid; onmiskenbaar hier waren voor hem de Bijbelse connotaties. Dezelfde geest ademden de woorden van een onuitgesproken rede –bedoeld voor de befaamde Harvard universiteit in Amerika, op reis waarheen hij plotseling overleed– die hij als volgt had willen besluiten: „Mijn leven heb ik gesteld in dienst van het recht; door de dienst van het recht werd ik geroepen tot die der gerechtigheid. Het is in haar naam dat ik spreek, tot haar dienst dat ik oproep.” Nobele woorden van een man die door de biograaf terecht wordt gekarakteriseerd als een groot Nederlander in de eerste helft van de twintigste eeuw.

Boekgegevens

”Om recht en gerechtigheid”, Paul Scholten (1875-1946), Rogier Chorus; uitg. Walburg Pers; 359 blz.; € 29,99