De Nederlandse schrijver en dichter Jos Versteegen heeft over Keilsons lange weg naar erkenning en publieke waardering een indrukwekkende studie geschreven: ”Hans Keilson. Telkens een nieuw leven”. Deze biografie blinkt uit door goed geïntegreerde details uit Keilsons leven en door het fraaie en precieze Nederlands dat Versteegen soeverein hanteert.

Keilson studeerde van 1928 tot 1934 geneeskunde in Berlijn, de tijd waarin het nationaalsocialisme sterk in opkomst was. De strategie van de nationaalsocialisten vóór de machtsovername in 1933 was om door het zaaien van angst en vrees en door een op intimidatie gerichte taal de geesten in Duitsland voor te bereiden op willekeur, marteling en moord. In voormalig concentratiekamp Buchenwald (bij Weimar) is momenteel een tentoonstelling te zien over uitsluiting en geweld; duidelijk daarin wordt hoe geraffineerd en zonder greintje mededogen de naziterreur op poten werd gezet.

Het gevaar dat Keilson als Joodse Duitser bedreigde was dan ook groot. Nog net voor de uitsluiting van Joodse auteurs had hij in 1933 een roman gepubliceerd onder de titel ”Het leven gaat verder”. In deze roman beschrijft hij de neerwaartse spiraal waarin de hoofdpersoon Albrecht Seldersen en zijn ouders zijn terechtgekomen. De politieke en economische ontwikkelingen zijn dreigend. Keilson liet in de roman in het midden welke kant het met Duitsland op zou gaan. Hij wilde de ontwikkelingen nog even aanzien. Maar zijn vriendin, de niet-Joodse Gertrud Manz, zag de gevaren van het nazisme scherp en dwong Keilson haast om te vertrekken. Zo belandde hij in Nederland, met één koffer.

Bloemlezingen

Versteegen volgt nauwgezet het spoor van Keilson door Nederland. Eerst streek Keilson in Amsterdam-Zuid neer en, na de overkomst van Gertrud, in Naarden. Getrud was een knappe handschriftkundige die in Nederland al spoedig her en der aan werk wist te komen. In 1938 werden ook Keilsons ouders Max en Else tot Nederland toegelaten. De Joodse familie Goudeket-Philips uit Nederland had zich stevig ingezet voor deze immigratie.

Tijdens de jaren voorafgaande aan de Duitse bezetting van Nederland was Keilson literair actief. Hij stelde verschillende Nederlandstalige bloemlezingen samen –onder meer een bundel met citaten van premier Hendrik Colijn– en was vooral geobsedeerd door de gedachte dat hij gedichten moest schrijven om psychisch niet in te storten. In zijn gedichten verwerkte hij verdrietige ervaringen die hij had op de school in zijn geboortestad Bad Freienwalde an der Alten Oder en op de universiteit in Berlijn.

De gedichten zijn een zoektocht naar zijn diepste ik in de voor hem vreemde, Nederlandse wereld en naar de plaats van God en van het Jodendom in zijn leven. Daarnaast hield hij bespiegelingen over zijn verhouding tot andere mensen, vooral tot vrouwen, zoals Hanna Sanders, met wie Keilson een liefdesrelatie onderhield.

De relatie met zijn zuster Hilde, die in Palestina woonde, was niet goed. Zij verweet haar broer dat hij er niet voor had gezorgd dat hun ouders ook naar Palestina zouden emigreren. Op 16 november 1943 werden zij op transport gesteld naar Auschwitz. Het verlies van zijn ouders was een wond in Keilsons leven die nooit genas.

Romans

Versteegen staat geregeld even stil in zijn biografie. Dan analyseert hij een van Keilsons gedichten of geeft hij deskundige uitleg bij een van de drie romans die Keilson publiceerde. Het commentaar bij ”Het leven gaat verder”, ”Komedie in mineur” (over Nico die ondergedoken zit bij het echtpaar Wim en Marie en overlijdt) en ”De dood van de tegenstander” (over de psychische gevolgen van haat voor degene die wordt gehaat) zet de geïnteresseerde lezer aan tot verder denken over deze romans.

Joodse weeskinderen

Tijdens de bezettingsjaren kregen Gertrud en Hans een dochtertje: Barbara. Maar na mei 1945 veranderde er iets fundamenteels in hun bestaan. Gedreven door zijn eigen levensgeschiedenis trok Keilson zich als arts het lot aan van de 4000 Joodse weeskinderen die de oorlog hadden overleefd. Volgens een schatting uit 1947 waren er 2050 kinderen voor wie voogdij moest worden geregeld omdat zij hun ouders hadden verloren.

Vanaf 1945 speelde Keilson een belangrijke rol in de Joodse stichting Le-Ezrath Ha-Jeled (Tot Hulp van het Kind). Deze organisatie was bedoeld om de psychische verwondingen van de afzonderlijke oorlogskinderen op het spoor te komen en een therapie te vinden waardoor het leven voor hen draaglijk kon worden.

Aan deze getraumatiseerde kinderen heeft Keilson het grootste deel van zijn leven in Nederland gewijd. Zijn promotie aan de Universiteit van Amsterdam in 1979 markeerde het begin van een internationale belangstelling voor Keilsons ideeën op dit punt. Zijn proefschrift gaf een helder beeld van de fasen waarin Joodse oorlogswezen getraumatiseerd waren geraakt en hoe in de derde, ”helende” fase door therapeuten, verzorgers en pleegouders hierop kon worden ingespeeld. Deze grondgedachte over traumatisering in fasen is op alle oorlogssituaties toe te passen waarbij kinderen psychisch gewond raken.

Publieke belangstelling

Na 1979 raakte het leven van Keilson in een stroomversnelling. Tot zijn overlijden op 101-jarige leeftijd reisde hij door heel Europa om lezingen over zijn visie op trauma’s bij kinderen te geven. De publieke belangstelling voor Keilsons beeld van de menselijke psyche (dat in belangrijke mate was gebaseerd op psychoanalytische theorie van Freud) strekte zich ook uit naar bijzonderheden in zijn eigen leven: het leven in Bad Freienwalde en in Berlijn tijdens de nazitijd, de rol van het Duits binnen de Nederlandse context en de jaren van onderduik in Amsterdam en Delft. Ook Keilsons literaire werk –de romans, de gedichten en de talrijke beschouwingen over psychische aandoeningen, de rol van de taal in het wederzijds begrijpen van mensen en over verschijnselen en tradities van godsdienstige aard– deelde in deze belangstelling.

Zijn vrouw Gertrud, die in 1969 overleed, en zijn nieuwe huwelijkspartner, de literatuurwetenschapper Marita Lauritz, waren van belang voor de bestendiging van Keilsons vriendschappelijke relaties met prominente Europeanen.

Inkeer

Pas na zijn zeventigste haalde Keilson de oogst binnen waarvoor hij zo lang en allengs met een zekere verbittering had gezaaid. Zijn retorisch talent, zijn charme en fijnzinnige, met humor geladen taalvariaties zorgden ervoor dat mensen in heel Europa op hem gesteld raakten. IJdel was hij overigens ook en voor zijn naaste omgeving kon hij een tiran zijn, schrijft Versteegen.

Keilsons grootste verdienste was en is nog steeds dat hij weigerde om mensen volledig af te schrijven of als verpersoonlijking van het kwaad te zien. Met degene die jou haat, moet je altijd het gesprek zoeken om de redenen achter de haat te leren kennen, was Keilsons opvatting. Ieder mens moet in zijn ogen de gelegenheid krijgen om tot inkeer te komen, ten diepste te veranderen, zich te bekeren. De divan voor het openbaren van de menselijke zielenroerselen moet in zijn beleven altijd en voor iedereen beschikbaar zijn.

Versteegen heeft van Keilsons biografie geen heldenepos gemaakt. Met grote waardering, maar ook met subtiele nuchterheid beschrijft hij het leven van deze bijzondere man. Een grote prestatie.