De populaire José Alexandre Gusmao (55) is sinds de inval van het Indonesische leger in de voormalige Portugese kolonie in 1975 het symbool van de onafhankelijkheidsstrijd. Gusmao sloot zich aan bij de Oost-Timorese onafhankelijkheidsbeweging toen in 1974 na een coup in Lissabon duidelijk werd dat het einde van het Portugese koloniale rijk aanstaande was.

Voor die tijd, bevestigt hij ook zelf, was hij een jonge man die graag en veel plezier maakte in de Timorese hoofdstad Dili. Zijn bijnaam Xanana, die in de loop van de tijd zijn roepnaam werd, is afgeleid van de Amerikaanse rockband Sha Na Na, populair in de jaren ’70. Gusmao was een groot fan van de band.

Gusmao schreef gedichten en korte verhalen voor een lokale krant en speelde als keeper in een plaatselijk voetbalteam. Hoewel zijn droom om profvoetballer te worden niet uitkwam, kwam hij via het voetbal wel in contact met andere jonge anti-koloniale activisten die later een belangrijke rol bij de bevrijding van Oost-Timor zouden spelen.

Toen de Indonesische dictator Suharto -met de stilzwijgende steun van de toenmalige Amerikaanse president Gerald Ford en minister van Buitenlandse Zaken Henry Kissinger- op 7 december 1975 Oost-Timor binnenviel, vluchtte Gusmao met de onafhankelijkheidsstrijders van de guerrillagroepering Falintil de bergen in.

Hoewel de rebellen zich hevig verzetten tegen de Indonesische invasie, waren ze niet opgewassen tegen het leger. Tijdens de jarenlange guerrillaoorlog kwamen naar schatting ongeveer 200.000 mensen om het leven, voor het merendeel Oost-Timorese burgers. In 1981, na de dood van een aantal guerrillaleiders, nam Gusmao in 1981 de leiding van Falintil op zich.

Gusmao liet al snel zien over organisatorische kwaliteiten te beschikken en slaagde erin verschillende verzetsbewegingen te verenigen. „De mensen aanbaden hem als leider en als symbool van nationale eenheid”, zegt Domingos Savio, een voormalige onafhankelijkheidsactivist.

Maar het leiderschap van Gusmao leek in 1992 ten einde te komen toen hij gevangen werd genomen door het Indonesische leger. Indonesië beschreef de arrestatie van Gusmao als de doodsteek voor de nog jonge onafhankelijkheidsbeweging. Maar in plaats daarvan ging Gusmao vanuit zijn cel in Jakarta door met zijn campagne voor een onafhankelijk Oost-Timor en werd hij de bekendste politieke gevangene in Indonesië.

Tijdens de zeven jaar die hij in de gevangenis doorbracht begon hij met schilderen, schreef hij gedichten en leerde hij onder meer Indonesisch en Engels. In 1999, een jaar na de val van Suharto, werd Gusmao vrijgelaten, niet lang na een door de Verenigde Naties afgedwongen referendum over Oost-Timorese onafhankelijkheid.

Gusmao werd in oktober 1999 als een held binnengehaald in Dili. Maar wat hij in Oost-Timor aantrof was een grote puinhoop. De Indonesische troepen en milities die het leger steunden, hadden in hun woede over de brede steun voor onafhankelijkheid het grootste deel van de Oost-Timorese infrastructuur vernietigd en honderden burgers om het leven gebracht.

Het VN-overgangsbestuur dat de overgang naar een onafhankelijke burgerregering in Oost-Timor moest begeleiden, erkende al snel het gezag van Gusmao binnen de Timorese gemeenschap en heeft de afgelopen jaren geen belangrijke besluiten genomen zonder overleg met hem.

Toch is Gusmao een leider tegen wil en dank, die zegt dat hij zijn dagen liever zou slijten als boer of fotograaf. Verscheidene keren heeft hij de laatste jaren dan ook gedreigd zich uit het openbare leven terug te trekken.

Getrouwd en onlangs vader geworden van een zoon, lijkt Gusmao nu toch klaar om de eerste president van het onafhankelijke Oost-Timor te worden. Tijdens de campagne, waarin hij het liefst gekleed ging in spijkerbroek en T-shirt, heeft Gusmao beloofd dat hij zich vooral bezig zal houden met het behartigen van de belangen van de bevolking en zich minder zal bemoeien met het politieke handwerk.

Maar terwijl het land zich opmaakt voor de onafhankelijkheidsverklaring op 20 mei, vragen veel Oost-Timorezen zich af wat voor een president Gusmao zal zijn. Na het onafhankelijkheidsreferendum heeft Gusmao enigszins afstand genomen van de voormalige verzetsbeweging Fretilin, die een ruime meerderheid heeft in het parlement. Gusmao, ooit leider van de beweging, wil zich als president inzetten voor de hele bevolking. „Ik zal het presidentschap gebruiken om als waakhond op te treden tegen machtsmisbruik van de regering”, zei hij.