”Holocaust. Massale moord op de Europese joden”
Auteur: Dieter Pohl
Uitgeverij: Verbum, Laren, 2005
ISBN 90 808858 19
Pagina’s: 174
Prijs: € 17,50. ”Het Auschwitz Album. Reportage van een transport”, door I. Gutman en B. Gutterman (red.); uitg. Verbum, Laren, 2005; ISBN 90 808858 78; 200 blz.; € 24,50. Titel: ”Leven met de dood. Een vrouw overleeft Birkenau”
Auteur: Olga Lengyel; uit. Verbum, Laren, 2005; ISBN 90 808858 51; 220 blz.; € 22,50.

”Ontmoetingen in de hel. Auschwitz-Gross Rosen”, door Hanna Hammelburg-de Beer
Uitgeverij: Verbum, Laren, 2005
ISBN 90 808858 35
Pagina’s: 50
Prijs: € 9,50.

De jodenvervolging in de Tweede Wereldoorlog is een van de zwartste bladzijden uit de wereldgeschiedenis. Met het verstand valt amper te bevatten welke onmenselijke gebeurtenissen zich afspeelden. Daarom is het noodzakelijk om anno 2005, zestig jaar na de Bevrijding, bij de gruwelijkheden van de holocaust stil te staan.

In de oorlog vonden circa 6 miljoen van de 9 miljoen joden in Europa tijdens de holocaust de dood. Ook veel andere mensen kwamen om, maar met name de industriële vernietiging van de joden roept nog steeds de prangende vraag op: hoe heeft dit kunnen gebeuren?

Tientallen Europese landen waren getuige van de massamoord of de voorbereidingen erop. Wereldwijd had men toch op zijn minst een vermoeden van wat er gebeurde. Toch waren weinig mensen in staat om in moreel en politiek opzicht iets aan de situatie te veranderen. De verschrikkingen bleven tot aan het eind van de oorlog voortduren.

Over de jodenvervolging tijdens Hitler-Duitsland zijn inmiddels ruim 20.000 publicaties verschenen. Aan dat grote aantal voegde uitgeverij Verbum deze maand vier nieuwe, mooi uitgevoerde boeken toe. Ze vormen het begin van een serie onder de naam Verbum Holocaust Bibliotheek.

Moreel verval
Het boek ”Holocaust, massale moord op de Europese joden” van de Duitser dr. Dieter Pohl is een goed leesbare en bondige inleiding in de ingewikkelde geschiedenis van de shoah, het Hebreeuwse woord voor catastrofe. Pohl weet waarover hij schrijft. Als wetenschappelijk medewerker van het Institut für Zeitgeschichte in München heeft hij al veel publicaties over de holocaust en de terreur van de SS op zijn naam staan.

Pohl wijst erop dat veel mensen bij het woord holocaust ten onrechte alleen aan de concentratiekampen denken. Deze kampen kregen echter pas in de loop van de jodenvervolging -vooral vanaf 1942- een centrale betekenis. Ongeveer de helft van alle joodse slachtoffers werd in de kampen omgebracht.

In zijn boek benadrukt Pohl dat het bij de vernietiging van de joden niet alleen om de concentratiekampen ging. De Endlösung heeft meer aspecten: het stelselmatig administratief en juridisch degraderen en dehumaniseren van joden, het roven van bezittingen, het exploiteren als slaven, het laten verhongeren en verkommeren in de getto’s, de onbeschaamde en openlijke executies door de SS-Einsatzgruppen, de gaswagens, het sadistische geweld en de brute moorden. De joden waren vogelvrij.

Pohl geeft in vogelvlucht een goed overzicht van het verloop van de holocaust. Als belangrijke oorzaken van de jodenvervolging wijst hij op dictatuur, haat, oorlog en moreel verval. Dat dit laatste zonder meer het geval was, bleek wel uit het optreden van de nazi’s in de vernietigingskampen. Daarbij gaat het niet alleen om Auschwitz-Birkenau, want dit kamp werd pas relatief laat -vanaf 1943- een centrum van de massamoord op de joden. Daarvoor waren in vrij korte tijd met name in Belzec, Treblinka en Sobibor al vele honderdduizenden mensen vergast en verbrand.

Opa’s en oma’s
Toch is Auschwitz-Birkenau van alle concentratiekampen wereldwijd het bekendst. Het kamp is eigenlijk het symbool van de holocaust. De enorme aantallen doden -ongeveer 1,1 miljoen, van wie 900.000 joden-, de onvoorstelbare gruwelijkheden, het feit dat het kamp niet is vernietigd zodat er nog heel wat te zien is en de ingrijpende verhalen van de circa 50.000 gevangenen die het kamp overleefden, hebben daarvoor gezorgd.

De meeste gevangenen -zo’n 80 procent- gingen bij aankomst in Auschwitz gelijk naar de gaskamers. Het waren vooral kinderen, oudere mensen en zieken, Met hen konden de nazi’s niets beginnen. Een deel van de gezonde volwassenen werd in de kampen tewerkgesteld.

Hoe een transport naar het kamp verliep, blijkt duidelijk uit ”Het Auschwitz Album. Reportage van een transport” van I. Gutman en B. Gutterman (red.). Dit boek is een unieke, door SS’ers gemaakte fotoreportage van een transport van Hongaarse joden naar Auschwitz-Birkenau in mei 1944. De ongeveer 800.000 Hongaarse joden hadden tot maart 1944 slechts in beperkte mate last van de vernietigingsdrang van de nazi’s, maar toen begon de moordmachine op volle toeren te draaien.

In het boek is de aankomst te zien van een groep van ongeveer 3500 joden uit het noordoosten van Hongarije. Zij komen na een tocht van twee dagen in Birkenau en weten niet wat er met hen gaat gebeuren. Eerst worden de overvolle wagens leeggehaald en vervolgens moeten de gevangenen zich op het perron opstellen voor de selectie.

Dan gaan de meesten richting de gaskamers. Opa’s, oma’s en moeders met hun kinderen en baby’s lopen naar de douche, zoals de nazi’s zeggen. Anderen zitten op het gras lijdzaam te wachten op hun beurt. Nietsvermoedend kijken ze in de lens van de camera, terwijl de crematoria op hen wachten. Van de vernietiging van de groep Hongaarse joden hebben de SS’ers overigens geen opnamen gemaakt. Wel zijn er veel foto’s te zien van degenen die moeten werken. Zij krijgen speciale kampkleding en moeten dan bergen schoenen, kleding en andere bagage van de aangevoerde gevangenen sorteren.

Het verhaal achter de foto’s is opmerkelijk. De 18-jarige Lili Jacob maakte deel uit van het Hongaarse transport. Tijdens de selectie op het perron werd ze van haar ouders gescheiden en werd ze bij de arbeidsgeschikten ingedeeld. De rest van haar familie werd vergast. Lili werd later overgeplaatst naar een satellietkamp van Gross Rosen en vervolgens naar Dora-Mittelbau. Besmet met tyfus werd ze bevrijd door de Amerikanen. Op zoek naar warme kleren vond ze in de verlaten SS-barakken het fotoalbum. Toen ze het album opensloeg, zag ze op enkele foto’s haar familie en zichzelf. Het waren bijna 200 opnamen van het transport waarmee zij en haar familie naar Birkenau waren gedeporteerd.

Lili Jacob heeft het album geschonken aan holocaustmuseum Yad Vashem in Jeruzalem. Om de verschrikkingen van Auschwitz-Birkenau letterlijk in beeld te brengen, zijn de foto’s opgenomen in het ”Het Auschwitz Album”. Deze luxe uitgave bevat ook een deskundige inleiding over het kamp.

Baby doden
Over het verschrikkelijke leven in Auschwitz verhaalt het boek ”Leven met de dood. Een vrouw overleeft Birkenau” van de Hongaarse arts Olga Lengyel. Haar man, die directeur was van een ziekenhuis, werd in mei 1944 opgepakt. Nietsvermoedend meldde Lengyel zich met haar twee kinderen en haar ouders bij de Duitsers. „Mijn besluit stond vast. We zouden veel ellende moeten doormaken, het fijne leventje dat we hadden zou voorlopig ten einde zijn, maar een scheiding was erger”, dacht ze toen ondanks het protest van haar ouders.

In het boek beschrijft Lengyel uitgebreid haar ervaringen. Bij aankomst werden haar kinderen en haar ouders vergast. Ze heeft acht maanden gevangengezeten in Birkenau. Als arts moest ze onder meer werken in de ziekenboeg. De aangrijpendste gebeurtenissen waar ze in de ziekenbarak mee te maken kreeg waren de bevallingen. Zodra een baby was geboren, werd zowel de moeder als het kind naar de gaskamer gestuurd. Om in ieder geval het leven van de moeder te sparen, doodde het personeel de baby’s, omdat deze toch geen overlevingskans hadden. Gruwelijk is om te lezen hoe de Duitsers het personeel tot moordenaars maakten.

Olga Lengyel schreef haar dramatische verslag al in 1947. Haar boek behoort samen met bijvoorbeeld Primo Levi’s ”Is dit een mens” tot de bekendste boeken van de holocaust. ”Leven met de dood” is voorzien van een uitgebreide historische inleiding en illustraties van ex-gevangene Jan Komski.

Hanna Hammelburg-de Beer kiest in haar boek ”Ontmoetingen in de hel. Auschwitz-Gross Rosen” een andere invalshoek dan Olga Lengyel. Zij gaat niet zozeer in op haar verschrikkelijke ervaringen in het kamp, maar beschrijft op eenvoudige wijze verschillende contacten met lotgenoten. Hammelburg geeft aan op welke wijze ze elkaar tot steun waren te midden van de kilte in het vernietigingskamp.

Voortgezet onderwijs
Het is dat Auschwitz ver van Nederland ligt -zo’n 1150 kilometer vanaf Utrecht- maar anders zou het goed zijn als de hoogste klassen van het voortgezet onderwijs er een bezoek brachten. In het kamp wordt de bezoeker met de neus op de macabere feiten gedrukt. Maar door onder andere de nieuwe boeken van uitgeverij Verbum kan iedereen toch -opnieuw- kennisnemen van de holocaust.

Ook dit jaar moet daarbij stil worden gestaan, want het is immers precies zestig jaar geleden dat Hitler-Duitsland zich na een bloedige oorlog overgaf. Op vele plaatsen wordt dit gevierd, ook in Auschwitz. Morgen wordt herdacht dat het kamp op 27 januari 1945 door de Russen werd bevrijd. Belangrijk, opdat wij niet vergeten!