”Hendrik de Cock. Afgescheiden en toch betrokken”
Auteur: drs. H. Veldman
Uitgeverij: Cedrus, Groningen, 2004
ISBN 90 5294 312 5
Pagina’s: 272
Prijs: € 24,50. De schrijver van een boek over Hendrik de Cock en de Afscheiding mag rekenen op belangstelling, al was het alleen maar omdat ook in onze tijd het begrip ”afscheiding” nog al eens ter sprake is gekomen rond de perikelen van Samen op Weg.

”Afgescheiden en toch betrokken”, geschreven door drs. H. Veldman, nodigt uit om begrippen naast elkaar te leggen. Het laatste woord van die titel maakt namelijk nieuwsgierig. De Cock, betrokken waarop? Op de kerk, die hem de deur wees? Op de cultuur? Of op de samenleving van zijn eigen tijd? Die vraag komt in de titel niet erg duidelijk uit. Als men een verkeerde vraag stelt, komt er onherroepelijk een verkeerd antwoord. In de ”Woorden vooraf” klinkt evenwel een duidelijk antwoord. Hier blijkt namelijk dat de auteur de relatie met de Reformatie van de zestiende eeuw wil aangeven: „Het is zeker vandaag niet onbelangrijk, om De Cocks diepste motieven, maar tevens de behandeling van zijn zaak door de Hervormde Synode van toen, scherp in beeld te krijgen. En daarbij oog te krijgen voor het gereformeerd-oecumenische karakter van de Afscheiding van 1834. Een aspect van De Cocks optreden, dat getuigt van een enorme betrokkenheid op het erfgoed van de Reformatie van de 16de eeuw.”

Vergeeld
Toch roept juist dit antwoord weer vragen op in verband met wat te lezen is op bladzijde 9, namelijk dat de nadruk valt op de context van politiek en maatschappij. „De theologische achtergronden van de breuklijnen in die tijd worden in beknopte vorm weergegeven. Aan deze aspecten hoopt de auteur later in een afzonderlijke wetenschappelijke studie meer aandacht te besteden.” Begrijpen we het goed, dan staat ons te zijner tijd een dissertatie te wachten over de ”theologische biografie” van Hendrik de Cock. Maar dan rijst de vraag op welke manier dan in dit werk de betrokkenheid op de Reformatie aan het licht treedt. Maar goed, dit zijn vragen die we niet verder zullen oppakken. Een eindoordeel over dít boek, op dit moment los van wat we nog tegoed hebben wanneer het proefschrift de lezers bereikt, moet onbetwist positief zijn.

De waarde van dit werk bestaat immers vooral hierin dat allerlei feiten, gegevens uit bronnen en andere publicaties op een eenvoudige manier zijn bijeengebracht. Daaraan kunnen de niet-geschoolde lezers een hoop plezier beleven. En niet alleen zij, maar ook degenen die meer willen weten over de gang van zaken bij de Afscheiding zelf, kunnen met vrucht gebruikmaken van wat hier wordt geboden. Veel authentiek materiaal is immers allang niet meer te krijgen. De boeken zijn niet meer te vinden, ze zijn vergeeld, het materiaal is verouderd en men krijgt niet altijd een antwoord op wat men graag zou willen weten. Deze uitgave bevat gegevens die men niet meer eenvoudig verzamelt.

Fragmentarisch
De auteur heeft al een aantal historische geschriften op zijn naam staan, vooral over de geschiedenis van de Reformatie. ”Afgescheiden en toch betrokken” brengt gegevens bijeen over de achtergrond en de eigenlijke geschiedenis van de Afscheiding. Enkele hoofdstukken bieden gegevens over De Cocks begintijd en de situatie in de Hervormde Kerk, die door koning Willem I tot staatsorgaan was omgebouwd.

De stof is verdeeld over 37 hoofdstukken. Dat getal is wat hoog en geeft aan het geheel een fragmentarisch karakter. Die indruk krijg je ook als je het boek ter hand neemt. De stijl is echter onderhoudend, en de illustraties verlenen een meerwaarde.

Daarbij komt een bijzonder element: drs. H. Veldman heeft het dagboek van De Cock, door hem bijgehouden toen hij in de gevangenis in Groningen zat, integraal uitgegeven en van aantekeningen voorzien. Daarin is een antwoord te vinden op de vraag hoe de vader van de Afscheiding zijn tijd in het gevang heeft verwerkt. Over die tijd had in het boek meer gezegd kunnen zijn. Maar dat valt waarschijnlijk ook onder het tegoed dat het proefschrift zal bieden.

Misbruik geschiedenis
De auteur heeft bewust een scheiding tussen historisch relaas en theologische relevantie aangebracht. Niettemin betekent dit een manco als het om de taxatie van het boek in zijn kerkhistorische waarde gaat. Wie de Afscheiding wil plaatsen binnen de geschiedenis van de kerk in ons vaderland, en wie haar wil duiden in haar plaats in de geschiedenis van de vroomheid, komt dat bij alle geboden wetenswaardigheden niet direct op dit spoor.

Het begrip Afscheiding is immers een eigen leven gaan leiden. De historische beweging rond Ulrum, met de Cock, en rond andere plaatsen met hun voorgangers, kan niet gebruikt worden als een referentiekader voor hedendaagse bewegingen rond de gewezen Hervormde Kerk. Wie vandaag het begrip ”afscheiding” hanteert als een verwerpelijk idee dat leeft onder separatisten, misbruikt de geschiedenis. Misschien is het beter om te zeggen dat de historie vergeten is, of niet wordt gekend. Als íémand alles gedaan heeft om in de reglementenkerk te blijven, dan was het De Cock. Hij is er niet uit gegáán. Hij is eruit gewórpen, met kracht en geweld. Daarom faalt men wanneer men te eniger tijd in een actuele situatie in het heden de concrete geschiedenis rond 1834 als voorbeeld -hetzij positief, hetzij negatief- zou willen gebruiken. Men beweegt zich dan in de sfeer van de demagogie. Een publicatie als dit boek moet dat kunnen voorkomen.