Het menselijk brein is geneigd om zaken die niet helemaal duidelijk zijn, zelf in te vullen. Iets wat ongeveer twee ogen en een mond heeft, is al gauw een gezicht en wekt ook de bijbehorende emotie op. Probeer het zelf maar eens uit met de stroom afbeeldingen die te vinden is met de zoekterm ”faces in things”. Zodra je in zo’n foto een gezicht ziet, voel je je aangestaard, bekeken of zelfs betrapt. Ook al weet je nog zo goed dat het maar een ding is.

Tenminste, zo vergaat het mij, en daarin ben ik zeker niet de enige. Sterker nog, ieder mens kent wel soortgelijke ervaringen. Al is het wel zo dat de gezichtsherkenning niet bij iedereen even strak is afgesteld. Neurotische personen, die emotioneel wat minder stabiel zijn, en vrouwen zijn er gemiddeld genomen wat beter in.

Mensen zijn ook feilloos in staat om te zien welke emotie er van de neptronie afstraalt. De blik kan vrolijk, verdrietig, boos, blij of zelfs een beetje brutaal zijn. Een neus of andere gezichtskenmerken zijn niet eens per se nodig. Net als bij een smiley en bij Nijntje zijn twee ogen en een mond voldoende.

Met een moeilijk woord heet dit fenomeen pareido­lie. Iets onbetekenends wordt door ons brein opgepikt en gezien als iets wat wel betekenis heeft. Eigenlijk moeten we in dit geval spreken van gezichtspareidolie. Er bestaat bijvoorbeeld ook akoestische pareidolie, wanneer mensen muziek of woorden herkennen in een neutraal achtergrondgeluid. Of denk aan wolken, die ook de meest bizarre associaties op kunnen wekken.

Gezichtspareidolie is onder psychologen en neurowetenschappers al jaren een geliefde bron van onderzoek. In 2022 publiceerde de Australische psycholoog Jessica Taubert (The University of Queensland) in het wetenschapstijdschrift Proceedings of the National Academy of Sciences de resultaten van een omvangrijk onderzoek onder ruim 3800 personen. Zij kregen 250 plaatjes voorgelegd waarin mogelijk een gezicht was verborgen en moesten uitspraken doen over geslacht, leeftijd en de gezichtsuitdrukking van de neptronie.

Uit het onderzoek blijkt dat de proefpersonen eerder mannelijke dan vrouwelijke gezichten onderscheiden. In zo’n 80 procent van de gevallen gaven ze aan iets mannelijks in de afbeelding te zien, terwijl ze er ook voor konden kiezen geen geslacht in te vullen. Dat bracht nogal wat onrust teweeg. Het suggereert dat vrouwen minder snel in beeld komen, wat niet iedereen kan waarderen.

De onderzoekers vinden de uitkomst merkwaardig. Neptronies hebben immers geen geslacht. Ze geven in het artikel aan dat ze niet precies weten wat de reden is, maar denken dat meespeelt dat neptronies weinig details laten zien. Of, zoals een nuchtere commentator op een socialemediaplatform constateert: nepgezichten hebben meestal geen haar en bij kale gezichten leggen we haast automatisch de link naar het mannelijk geslacht.

De kijk op pareidolie is in de loop der jaren wel wat veranderd. In het verleden dacht men dat er een link was tussen gezichten zien en het krijgen van een psychose. Dat is niet het geval, want dit zijstraatje ligt gewoon verankerd in het brein. De gezichten die we zien in objecten, worden door de hersenen op dezelfde manier verwerkt als echte gezichten, blijkt uit onderzoek in de MRI-scanner.

Het herkennen van echte gezichten is in het dagelijks leven belangrijk en het gaat snel. Die automatische piloot heeft als voordeel dat het de hersenen weinig energie kost. Nadeel is dus dat het brein soms op het verkeerde spoor zit, maar dat weegt niet op tegen het voordeel.

Er is nog iets, merk ik op als ik me een dag of wat in het onderwerp verdiep. Gezichtspareidolie wordt erger als je er veel mee bezig bent. De gevulde koeken –waar de bakker drie amandelen in drukte– staren me vanuit de vitrine met een schuin oog aan. Voor het eerst, welteverstaan. Bij vorige winkelbezoeken zag ik alleen maar een lekkere koek.