Schuldig zijn we als we Gods wet en wil (hebben) overtreden. De Bijbel en de Heilige Geest ontdekken ons daaraan. Een oprecht schuldgevoel leidt tot berouw. Een goed voorbeeld is Davids berouw als de profeet Nathan hem confronteert met zijn overspel met Bathseba en Uria’s dood.

Een schuldgevoel ontstaat door ons geweten, door ons besef of onze woorden of daden goed of fout zijn. Het geweten wordt gevormd door onze opvoeding, erfelijke aanleg en omgeving. Het is het innerlijke kompas dat aangeeft wat goed en fout is. Paulus schrijft dat het geweten van de mensen mee getuigt als hun gedachten hen in Gods oordeel beschuldigen of vrijspreken (Romeinen 2:15-16).

Onterechte schuldgevoelens ontstaan als wij een overmatig gewicht toekennen aan schuld. Ze stroken niet met de werkelijkheid. Je kunt je schuldig (blijven) voelen doordat je de laatste keer niet aardig was tegen een vriendin. Of wanneer je graag nog iets had willen doen voordat iemand overleed.

Mogelijk loopt je huwelijk niet goed. Je hoopt dat de ander zal veranderen als jij maar beter je best doet. Je liefdesrelatie kan daardoor een obsessie worden. Je bent voortdurend krampachtig bezig om je huwelijk (eenzijdig) te laten slagen. Je gevoel zegt immers dat jij de schuldige bent.

Het komt ook voor dat de partner van een persoon die vreemd is gegaan zich schuldig voelt. Met gevoelens van ”heb ik hem/haar wel alles gegeven wat hij/zij nodig had?” of ”omdat ik niet (meer) aantrekkelijk ben, is hij/zij vreemd gegaan”.

Ongelukkige ouder

Ruim 30 procent van de mensen heeft een emotioneel ongezonde jeugd gehad. Ze zijn vroeger tekortgekomen. Ze werden door hun ouders niet bevestigd in hun waarde. Ze hoorden alleen wat ze verkeerd deden. Ze werden niet serieus genomen en niet gehoord. Daardoor voelden ze zich niet geliefd, onzeker en niet goed genoeg.

Wat ook vaak gebeurde is dit: als kind zag je dat een van de ouders (of allebei) ongelukkig was. Je kreeg medelijden, wilde die ouder redden, ontzien en verzorgen. Ondertussen cijferde je jezelf weg. Uiteindelijk kwam je erachter dat al dat helpen niet tot het gewenste resultaat leidde. Dat bezorgde je een enorm gevoel van falen. Je ging denken dat je niet goed genoeg was, niet voldeed. Met als gevolg nu een hardnekkig schuldgevoel.

Ook kunnen we een schuldgevoel krijgen door toedoen van onze partner. Als hij of zij erin slaagt dat je je schuldig gaat voelen over je acties, terwijl je niets verkeerds hebt gedaan. „Natuurlijk was het eten oké, maar het was niet echt wat ik had verwacht en ik had liever wat anders gegeten. Maar als jij maar gelukkig bent, dan is het goed. Ik houd van jou en het is belangrijk voor me dat jij gelukkig bent, zelfs als het betekent dat ik de dingen die ik wil aan de kant moet zetten.”

Wie zich schuldig voelt is erg hard voor zichzelf. Het gaat om een energieslurpende gemoedstoestand. Het kan voor veel belemmeringen zorgen in het dagelijks leven. Wanneer je aan bepaalde gebeurtenissen denkt, kun je zelfs gevoelens van schaamte ervaren.

Mensen die zich onterecht schuldig voelen, vertonen vaak het volgende gedrag: pleasen (het anderen steeds naar de zin willen maken), zichzelf wegcijferen, erover inzitten hoe anderen zich voelen, moeilijk besluiten kunnen nemen, ongemakken en onzekerheden proberen te voorkomen of te vermijden.

Geen schuldgevoel

Sommige mensen kennen geen schuldgevoelens. Aan de buitenkant merk je vaak niets aan hen. Uit hun voorgeschiedenis blijkt echter dat het een en ander verkeerd is gegaan en dat zij problemen hebben in hun sociale functioneren. Liegen en bedriegen en misbruik maken van middelen zijn voor hen normaal.

In de contacten worden zij door andere mensen vaak als charmant en hoffelijk ervaren. Zij hebben zelf vaak opmerkelijk weinig last van angst en onzekerheid, zelfs niet in de penibele situaties waarin zij (vaak door eigen toedoen) verzeild raken. Vaak gaat er een dreiging van hen uit wanneer zij onderzoek naar hun lichamelijke klachten afdwingen of aankondigen zelfmoord te zullen plegen als je niet doet wat ze zeggen.

Opmerkelijk is hun vaak perfecte inschatting van de situatie en hun slimme kijk op dingen en mensen. Zij zijn niet goed in het overzien van de consequenties van hun handelingen. Overspel, mishandeling, rijden zonder rijbewijs of rijden onder invloed komen regelmatig bij zulke mensen voor. Het lijkt of zij geen geweten hebben, terwijl zij hevig verontwaardigd kunnen zijn over het (vermeende) onrecht dat hun is aangedaan. Aan de buitenkant zijn het alleraardigste mensen, maar aan de binnenkant ontbreekt het geweten. Dit gebrek aan schuldgevoelens bemerk je onder anderen bij narcisten of mensen met een antisociale persoonlijkheidsstoornis.

Praat met een vertrouwenspersoon of hulpverlener als schuldgevoelens u hinderen in uw relatie of op uw werk. Of wanneer het u in eigen kracht niet lukt een situatie, een gevoel of het verleden los te laten.

De auteur is relatietherapeut in Gorinchem.