Een ‘hittegolf’. Zo noemden sommigen de warmte van afgelopen week in Europa. Die aanduiding klopt natuurlijk niet letterlijk met de formele definitie van een hittegolf, zegt klimaatwetenschapper Bart Verheggen. „De term is overdrachtelijk bedoeld. In de zin dat het nu zóveel warmer is dan gemiddeld, dat het vergelijkbaar is met een uitzonderlijke hittegolf van 40 graden in de zomer. Het moet aan het denken zetten.”

Uit de cijfers blijkt dat het zachte weer zeldzaam is. Verheggen, sinds vorig jaar klimaatspecialist bij RTL Nieuws, schudt er enkele uit zijn mouw. In Eindhoven werd het op 1 januari 16,9 graden, de warmste januaridag ooit. Daarnaast tikte de thermometer in De Bilt deze winter al twee dagen temperaturen boven de 15 graden aan. „Dat is extreem warm. Begin van de twintigste eeuw kwam dat niet voor. De laatste jaren gebeurt het zeer regelmatig.”

In Tsjechië, Polen en ook op sommige plaatsen in de Alpen ging het kwik de eerste week van januari zelfs richting de 20 graden. Duizenden dag- en maandrecords van weerstations sneuvelden. „Soms met meer dan 4 graden. Dat een warmterecord er met meerdere graden aangaat, is zeer zeldzaam.”

Dobbelsteen

Zonder de opwarming van de aarde zou het in een vergelijkbare weerssituatie nooit zo warm geweest zijn als nu, zegt Verheggen. „Ik gebruik daarvoor wel de analogie van de dobbelsteen. Door het veranderend klimaat gooien we vaker hoge cijfers. En nu gooien we zelfs opeens een zeven. Dat kon voorheen niet. Ondertussen verdween de één van de dobbelsteen.”

De weersextremen van afgelopen weken verrassen een klimaatwetenschapper als Verheggen niet. „Je staat er amper bij stil dat je geen handschoenen aan hoeft. Dat is met extremen in de zomer wel anders. Als het dan recordheet is, komt dat hard binnen. Je voelt het aan je lichaam. Tegelijk, als ik de statistieken en de warmterecords zie, dat went niet. Dan schrik ik toch.”

De hoge temperaturen raken wintersporters ondertussen direct. Foto’s van groene pistes in de Alpen gingen de afgelopen dagen de wereld over. „Wintersporters komen als het ware van een warme kermis thuis. Ernstiger nog kunnen de gevolgen zijn voor de watertoevoer in de rivieren in het voorjaar. Zonder sneeuw geen smeltwater.”

Poolwervel

Met ook nog eens de extreme kou in de Verenigde Staten rond Kerst lijkt het weer op het noordelijk halfrond in de war. Hoewel het niet logisch lijkt, is hetzelfde weerfenomeen de oorzaak: een tijdelijk verzwakte poolwervel. „Dat is een draaiende luchtstroom boven het noordpoolgebied die ervoor zorgt dat de kou daar netjes blijft rondracen”, legt Verheggen uit.

Als deze poolwervel verzwakt, zakt de kou opeens naar gematigder streken. Dat gebeurde met Kerst in de VS, volgens de Amerikaanse meteoroloog Judah Cohen, directeur van Atmospheric and Environmental Research in Massachusetts (VS). Toen de poolwervel zich na een paar dagen weer herstelde, had dat onder meer als direct gevolg dat er warme lucht uit Afrika richting Europa werd gezogen, aldus Cohen.

Er zijn wetenschappers die een verband zien tussen klimaatverandering en extreme kou. Juist door het sterk opwarmen van het noordpoolgebied zou de poolwervel verzwakken, zo luidt de theorie. Het nieuwste IPCC-rapport van 2021 –met de laatste stand van zaken qua onderzoek– rept daar ook over. Verheggen legt uit: „Normaal gesproken zorgt het temperatuurcontrast voor een flink drukverschil tussen de Noordpool en gematigde breedtegraden. Nu dat contrast kleiner wordt, blijft de kou minder goed hangen.”

Of er echt een relatie is tussen de opwarming en een zwakkere poolwervel, daarover verschillen de meningen binnen de wetenschap, benadrukt Verheggen. „Hoewel het versterkt broeikaseffect ál het weer beïnvloedt, valt de kou in de VS niet eenduidig te koppelen aan klimaatverandering. In principe komen kouderecords in een warmer wordende wereld minder vaak voor. Veel wetenschappers zijn dan ook voorzichtig met te zeggen dat de kou –zoals die in de VS– de andere kant van de klimaatveranderingsmedaille is.”

Opwarming kan wél voor meer sneeuw zorgen, legt Verheggen uit. „Dat klinkt misschien niet logisch, maar je zag het in de VS rond Kerst gebeuren. De grote meren waren toen nog ijsvrij en relatief warm. Dat zorgt voor meer verdamping en vocht in de lucht. Met als gevolg veel sneeuwval tot diep in het zuiden van de Amerika.”

Zware windstoten

Op dit moment heeft het westen van de Verenigde Staten opnieuw te maken met een weersextreem. Een ”bomb cyclone”, oftewel een weerbom. Het gevaarlijkste van de storm is niet allereerst de wind –al komen er zeer zware windstoten voor–, maar vooral de grote hoeveelheden regen die worden verwacht. De Amerikaanse staat Californië kondigde een noodtoestand af.

Er zou sprake zijn van een „atmosferische rivier” van de vijfde –dat is de gevaarlijkste– categorie. Een atmosferische rivier is een warme luchtstroom uit de tropen die helemaal verzadigd is met vocht. Als deze luchtstroom omhooggestuwd wordt op een landmassa, gaat dat met wolkbreuken gepaard.

Het fenomeen is al langer bekend aan de westkust van de Verenigde Staten en staat bekend onder de naam de Pineapple Express (“Ananastrein”). De ananas verwijst naar het gebied van oorsprong: Hawaï.

Hoewel er bij de weerbom geen relatie lijkt met de poolwervel, is er qua hevigheid wel een verband met klimaatverandering. Verheggen: „Warmere lucht bevat meer waterdamp. Door een opwarmende aarde zien we vaker hevige neerslag.”