Tot het erfgoed van de Reformatie reken ik zowel de geschiedenis en theologie van de Reformatie als de ontwikkeling daarna, zoals in de gereformeerde scholastiek, de Nadere Reformatie, het piëtisme en het puritanisme. Op al deze gebieden is internationaal enorm veel te doen. Wie van de nieuwsbrieven en catalogi van buitenlandse uitgeverijen kennis neemt, ziet hoeveel er op het gebied van Reformatie, gereformeerde scholastiek en puritanisme gepubliceerd wordt.

Het Reformation Research Consortium (RefoRC) is het academische netwerk van instellingen en personen die zich met het vroegmoderne christendom (1450-1750) bezighouden. Die periode omvat met name de Reformatie, maar ook de gereformeerde scholastiek, het piëtisme en het puritanisme.
RefoRC ontstond in Nederland, waar het onderzoek van de Reformatie meer dan een eeuw lang zoveel aandacht kreeg, internationaal zo gewaardeerd werd en zoveel aan publicaties en wetenschappers heeft opgeleverd.

Een kenmerkende ontwikkeling binnen RefoRC is de verbreding, waarin zowel de geschiedenis en theologie van de late middeleeuwen als ook de uitwerkingen van de Reformatie en de zogeheten ”long Reformation” worden meegenomen. De aandacht voor de verbinding tussen middeleeuwen en Reformatie, voor de doorwerking van de Reformatie, maar ook voor gebieden waar de Reformatie later op gang kwam, zoals in oostelijk Europa, levert veel nieuwe kennis en perspectieven op. De Reformatie is meer dan Luther en Calvijn, meer dan wat zich tussen Wittenberg 1517 en Emden 1571 bevindt en meer dan Duitsland, Zwitserland en de Nederlanden. Aan de Reformatieconferenties nemen vele jonge wetenschappers uit diverse disciplines deel, afkomstig uit tal van landen in en buiten Europa.

Bijzondere aandacht wil ik vragen voor de toename van de belangstelling voor de gereformeerde scholastiek. Deze term stond lange tijd voor dorre theologie, die juist de gloed en glans van de theologie van Luther en Calvijn had weggenomen en gezorgd had voor een uitverkiezingsleer die veel gelovigen meer angst en twijfel dan vreugde en zekerheid bezorgde. De herwaardering heeft ervoor gezorgd dat gereformeerde scholastiek nu hip en hot is. Uit alle werelddelen komen verzoeken van jonge mannen en vrouwen die juist op dit onderwerp willen studeren en promoveren.

Voedingsbodem

Is de voedingsbodem voor de reformatorische theologie in andere delen van de wereld soms vruchtbaarder dan in Nederland?

Als ik alleen al afga op de ”Entdeckerfreude” van studenten in Nederland die voor het eerst Luther en Calvijn lezen, dan geloof ik dat we hier nog een prima voedingsbodem hebben. Dat men elders in de wereld datzelfde ontdekt en met grote gretigheid gereformeerde theologie leest, bestudeert en verkondigt, heeft met diezelfde voedingsbodem te maken. Een hart dat voor de Here geopend is en naar meer kennis van Hem verlangd, kan daarvoor gewoon het beste bij gereformeerde theologie terecht. Mensen in het buitenland hebben daarbij wel enkele voordelen. Ik wil er enkele noemen.

De gereformeerde theologie is nieuw voor mensen die vanuit andere godsdiensten of vanuit de wereld tot geloof gekomen zijn. Zij zijn niet of nauwelijks belast met misverstanden over begrippen als ”gereformeerd” en ”reformatorisch”, in tegenstelling tot wie in Nederland is opgegroeid. Ook lijden zij niet onder de last van wat ik maar kerkelijke en theologische eigendomsclaims noem.

Een ander voordeel is dat theologische werken uit de reformatorische traditie verschijnen in nieuwe, toegankelijke vertalingen, in mooie en vooral betaalbare uitvoeringen dan wel in gratis digitale versies.

Ik ben niet alleen positief. In de belangstelling voor het reformatorische erfgoed in het buitenland (en ook steeds meer in Nederland) mis ik de kennis van het Duits en de Duitse literatuur. Bij dit laatste denk ik zowel aan die bronnen van de Reformatie en het piëtisme die niet in het Engels zijn vertaald als aan secundaire literatuur hierover. Preken van studenten die alleen Engelstalige commentaren gebruiken, dreigen snel meer vermanend dan vertroostend te worden, meer op de heiliging dan op de rechtvaardiging gericht te zijn. Bijbelcommentaren uit de traditie van Luther en Spener zijn meer op het kruis van Christus gericht dan veel werk uit de Angelsaksische, puriteinse traditie, die zich meer richt op de Geest van Christus.

Spiegel

Wat zien theologie en kerk in Nederland als ze kijken in de spiegel die het buitenland voorhoudt?

Als eerste noem ik de enorme ijver en begeerte naar kennis van die gereformeerde theologie. Die hebben alles te maken met het verlangen meer kennis van God op te doen, om van daaruit Hem en Christus’ kerk meer te dienen. Van die ijver en begeerte zou ik in ons land wel meer willen zien.

Verder leert die spiegel ons hoeveel schatten wij in de Nederlandse gereformeerde theologie in huis hebben. Als mensen vanuit alle werelddelen op de Nederlandse theologie van de zestiende en vooral zeventiende eeuw afstormen, zouden wij er dan ook zelf niet wat meer mee moeten doen?

Ten slotte stimuleert de blik in de spiegel ons om theologen te zijn en theologie te bedrijven. De belangstelling voor puriteinen is geweldig, maar theologisch raken puriteinen bij lange na niet aan de diepgang van Luther en Calvijn en de gereformeerde scholastici. Met puriteinen kun je het geloof van de gemeente versterken, maar je kunt er geen kerk mee bouwen. Met puriteinen kun je van het geloof getuigen, maar je kunt er geen academische apologetiek mee bedrijven. Academische theologie traint mensen niet om dingen te kunnen doen, maar om te kunnen denken. Academische theologie traint mensen niet om een mooie liturgie in elkaar te zetten, maar om te doordenken wat liturgie is.

Ik zie in het buitenland hoe kerken, opleidingen en theologen in een isolement terechtkomen als de wetenschappelijkheid van theologie niet serieus wordt genomen en zelfs als bedreiging voor kerk en geloof wordt gezien. Preken die niet gefundeerd zijn in een academische opleiding geven weinig voeding en leveren niet die vruchten op die kerk en gelovige nodig hebben om in deze cultuur staande te blijven.

Daarom doen we er goed aan om niet alleen kennis nemen van wat in het buitenland gedaan en gepubliceerd wordt, maar ook fysiek deel te nemen aan wetenschappelijke conferenties en congressen. Dit als exporteurs van Nederlandse gereformeerde theologie en van onze kennis op het gebied van Reformatie en puritanisme, maar ook om kennis te nemen van wat elders te halen is en wat daarvan voor ons vruchtbaar te maken is.

De auteur is rector en hoogleraar kerkgeschiedenis en kerkrecht aan de TUA. Dit artikel is een samenvatting van zijn lezing getiteld ”Van export naar import? Gereformeerde theologie in internationaal perspectief” tijdens de predikantencontio van de Gereformeerde Bond in Doorn.