Hoe nodig is het dat er een handleiding poëzieanalyse, een training in interpreterend lezen op de markt komt?

Het overzichtelijke boekje bevat een 21-tal gedichten van zeer uiteenlopende dichters, van Ida Gerhardt en Guillaume van der Graft tot Abdelkader Benali en Radna Fabias met bij ieder gedicht een aantal vragen voor de lezer. De gedichten bestrijken meer dan een eeuw en zijn divers in hun Nederlandstaligheid; er is ruimte voor mannen, vrouwen, Vlamingen en dichters met uiteenlopende culturele achtergronden.

Het tweede deel van het boekje bevat analyses en interpretaties van de gedichten, bij wijze van denkduwtjes die het zelf interpreteren kunnen stimuleren. Het bundeltje is geschreven door Judith Gera en Jos Kleemans. De een is emeritus hoogleraar Nederlandse letterkunde in Boedapest en verbinder tussen culturen, de ander theoloog, filosoof, germanist en docent. Samen schreven zij deze ”handleiding voor de internationale neerlandistiek”, met daarin een boeiende inleiding over literatuur en interpretatie. Ook bieden ze (beginnende) lezers een stappenplan voor het lezen van poëzie.

Tegendraads

Het is wel duidelijk dat ”Plezier in poëzie” een bijzonder boek is. Het is geschreven voor van oorsprong anderstalige studenten die bekend willen worden met de Nederlandse literatuur en vaardiger Nederlandse poëzie willen leren lezen en interpreteren. Dat doel, vaardiger lezen, maakt ”Plezier in poëzie” de moeite waard voor iedereen die graag poëzie leest en zeker voor iedereen die zich zorgen maakt om de leesvaardigheid van Nederland of die de leesvaardigheid graag wil stimuleren.

Bijzonder is ”Plezier in poëzie” al direct in de lekker tegendraadse titel. Wie weleens geprobeerd heeft met een klas middelbare scholieren over poëzie te praten, weet dat er sterke vooroordelen bestaan over zulke literaire teksten. En dat is best gek, want veel kinderen experimenteren volop met taal en zijn juist graag bezig met rijmklanken, versjes en verhalen met rijm en ritme. Hoe komt het dan dat literatuur en met name poëzie de negatieve reactie kunnen oproepen van ingewikkeld, elitair, saai? En dat trouwens niet alleen bij scholieren?

Verfrissend dus, dat Gera en Kleemans zonder schroom over die vooroordelen heen stappen en hun boek de titel ”Plezier in poëzie” hebben meegegeven. Toch kan een willekeurige lezer zich afvragen of het plezier er nou zo van afspat, want veel van de gekozen gedichten gaan over heel serieuze of zelfs zware onderwerpen. Dat brengt ons meteen bij een van de kerninzichten van dit boekje: plezier heeft niet per se te maken met lol of vermaak, maar veel meer met „bewonderend, waarderend beleven”.

Ware betekenis

Een van de redenen voor wrevelige reacties op gedichten (en andere literatuur) is de onmogelijkheid om tot een ware betekenis te komen. Leerlingen willen doorgaans graag weten of iets nu goed is of fout. Het idee dat de interpreterende lezer zélf voor een groot gedeelte de betekenis van de tekst bepaalt, zorgt voor onzekerheid. Want blijkbaar leeft er in lezers een sterk verlangen naar een sluitend antwoord op de vraag wat de schrijver nou echt heeft willen zeggen.

De auteurs laten op verschillende manieren zien dat goede, rijke teksten te weerbarstig zijn om zulke vragen te beantwoorden. Die ene goede interpretatie bestaat dan misschien niet, maar wel is de ene lezing beter onderbouwd dan de andere. Bij ieder gedicht laten ze, heel nauwkeurig lezend en scherpzinnig redenerend, zien dat zelfs de meest weerbarstige teksten van een duiding te voorzien zijn. Steeds zijn daarbij tekstuele argumenten de basis, terwijl ook context en algemene (culturele) kennis worden ingezet om de interpretaties zo stevig mogelijk te onderbouwen.

Leuk daarbij is dat de schrijvers bij een aantal gedichten hun eerste interpretatie laten volgen door een herziening, een tegenwerping of een relativering. Ze herschrijven de oorspronkelijke interpretatie niet, maar laten die staan; terecht, want die lezing was immers met de beschikbare kennis goed onderbouwd. Door de toevoeging laten ze zien dat meer bestudering, meer kennis en herlezing met behulp van andere teksten, kunnen leiden tot een nog beter te verdedigen visie.

Ook hiervan geldt dat niet alleen leerlingen dat spannend of zelfs verontrustend vinden. Hoe veel van ons kennen niet het ongemak dat ontstaat als een uitleg die we lang voor waar hebben gehouden op basis van nieuwe kennis moet worden herzien of aangevuld. En toch is juist dat, scherp zijn bij het lezen, de basis van ieder zoeken naar waarheid: steeds blijven zoeken naar nieuwe tekstverbanden, naar betere interpretaties en tekstgetrouwere uitleg.

Dat was ook de kern van bijvoorbeeld de Reformatie: zelf lezen, kritisch lezen, herlezen. Geen genoegen nemen met vastgeroeste Bijbeluitleg, maar kritisch tekst naast tekst leggen en blijven streven naar een steeds beter begrip van wat er nu echt staat. Zonder daarbij terug te schrikken voor onwelkome waarheden of radicale veranderingen.

Fundament

Mijns inziens is de houding waarmee Gera en Kleemans lezen daarom het fundament onder wat wij in de volksmond onze joods-christelijke cultuur noemen. En tegelijk is dat een bedreigd fundament. Want wie leest er nog zo? Wie analyseert woord voor woord het zinsverband, heeft (literaire) voorkennis genoeg om intertekstuele verbanden te zien en tekstgevoel genoeg om dubbele, of nog ingewikkeldere, betekenislagen te ontwarren?

Volgens de conservatieve denker Andreas Kinneging wordt onze cultuur, gebaseerd op inzichten uit de klassieke filosofie en het middeleeuwse christendom, bedreigd. Er dreigt slechts een lege huls van over te blijven door de eroderende invloed van verlichting en individualisering. Om die Griekse en joods-christelijke wortels opnieuw tot bloei te brengen zouden we vooral veel filosofen en kerkvaders moeten bestuderen. Lezend als een koe: traag en met veel herkauwen. Precies zo als je volgens Gera en Kleemans leert door literatuur en met name poëzie te lezen, dus. Maar als we hard bezig te zijn het studerend lezen uit onze maatschappij te laten verdwijnen, als we geen poëzie en literatuur meer kunnen lezen, wie kan dan straks nog met enig gezag zulke bronnen of zelfs de Schriften uitleggen?

Hiermee zijn we, denk ik, meteen bij de grote waarde en de grote zwakte van ”Plezier in poëzie”. Het is een zeer erudiet geschreven boekje, met een hoog niveau van close reading, een prachtige gedichtkeuze en scherpzinnige interpretaties. Maar voor welk publiek? Om op dit niveau over literatuur te kunnen praten, bezigen de auteurs veel jargon en ingewikkelde taal. Terwijl poëzie, ook de gedichten in dit boek, eigenlijk voor iedereen verrijkend, troostend en inspirerend zouden kunnen zijn.

Het boekje is geschreven voor buitenlandse studenten die Nederlands studeren. Is het dan alleen een academisch boek? Is literair lezen straks alleen nog iets voor een hoogopgeleide elite in een kleiner wordend uithoekje van onze Nederlandse cultuur? Is straks die hele rijke schat aan (wereld)literatuur een gesloten boek en moeten toekomstige generaties het doen met teksten met de lengte van een Twitterbericht? Verdwijnt onze literaire cultuur en daarmee het vermogen het geschreven woord (Woord!) onderbouwd uit te leggen?

Enthousiasme

Zo somber wil ik niet denken. Juist door boeken zoals ”Plezier in poëzie” kunnen we onszelf helpen om te blijven lezen. Om ons vermogen te scherpen beter te lezen, beter te begrijpen, dichter bij de waarheid in de tekst te komen. Eigenlijk moeten niet alleen buitenlandse studenten, maar wij allemaal al lezend de tekst ‘vertalen’ van dode letter naar levende, actuele betekenis.

Vooral helpen zulke met enthousiasme en liefde geschreven boeken ons om oog en oor te houden voor de verborgen schatten van het geschreven woord. Want wie zo, al puzzelend en peinzend, leest, zoekend naar een verdedigbare uitleg van een mooie tekst, ontdekt eens te meer hoeveel rijkdom er in een paar regels verborgen kan liggen. Die ontdekt hoe heerlijk het is om te lezen, om de tekst te doorgronden door te lezen en te herlezen. Wie aandachtig, met rust en een open geest leest, (her)vindt of verdiept niet alleen zijn kennis en leesvaardigheid, maar ook zijn plezier in poëzie.

Boekgegevens

”Plezier in poëzie. Een handleiding poëzieanalyse voor de internationale neerlandistiek”, Judith Gera en Jos Kleemans; uitg. Amsterdam University Press; 192 blz.; € 24,99