Schrijver Orhan Pamuk: Kunst begint bij het verlangen naar een thuis

Toen de Turkse schrijver Orhan Pamuk (70) in 2016 aan zijn vrienden vertelde dat hij een roman ging schrijven over een epidemie, zeiden zij: Wie wil daar nou over lezen? Want: een ver-van-je-bedshow. Juist het vreemde ervan, het onbekende, interesseerde Pamuk, en dus begon hij er toch aan, ondanks het negatieve advies van zijn vrienden. Een paar jaar later, nog bezig aan zijn boek, was het ineens niet zo’n vreemd onderwerp meer. De winnaar van de Nobelprijs voor Literatuur (2006) was vorige week in Nederland voor de presentatie van zijn nieuwe roman ”De nachten van de pest”, die zich afspeelt op het fictieve eiland Minger, dat deel uitmaakt van het uiteenvallende Ottomaanse Rijk. Op het eiland, het is begin twintigste eeuw, waart een pestepidemie rond. Een heel andere ziekte dan corona, en toch levert het boek heel wat herkenbare situaties op voor de lezer van nu, zoals de quarantainemaatregelen, het verzet daartegen bij een deel van de bevolking, en mensen die zelfs ontkennen dat er sprake is van een epidemie. De rondreis die hij nu maakt om zijn boek te promoten, is de langste ooit in zijn schrijverscarrière, vertelt Pamuk in een hotel in Amsterdam. „Ik ben 24 dagen onderweg. ’s Ochtends geef ik interviews, ’s middags probeer ik musea te bezoeken, en ’s avonds doe ik evenementen. Ik vind het zeker geen straf.” _Hoe vond u het dat, terwijl u aan het schrijven was over een pandemie, er daadwérkelijk een pandemie uitbrak?_ „Het is me al eens eerder overkomen dat de werkelijkheid ingreep op wat ik aan het schrijven was. Toen de aanslag op de Twin Towers plaatsvond in 2001, schreef ik aan mijn roman ”Sneeuw”. Die roman gaat over het conflict tussen secularisme en fundamentalisme. Osama bin Laden kwam er een aantal keren in voor. Die passages heb ik er toen uitgehaald. Bij dit nieuwe boek heb ik een aantal quarantainebeschrijvingen verwijderd. Het onderwerp is nu niet onbekend meer voor lezers. Dat is aan de ene kant leuk, omdat mensen daardoor sneller geïnteresseerd zijn. Aan de andere kant is het jammer dat het thema nu niet origineel meer is. Het vreemde, het exotische is eraf. Maar goed, eigenlijk ben je nooit écht origineel. Alles is al eens bedacht.” ## Aangeklaagd Orhan Pamuk maakte als schrijver naam met zijn romans ”Ik heet Karmozijn” (1998) en ”Sneeuw” (2002). Maar ook los van zijn romans werd hij bekend door zijn politieke situatie. In 2005 zei hij in een interview met een Zwitsers medium: „Dertigduizend Koerden zijn hier vermoord en een miljoen Armeniërs. En bijna niemand durft dat te zeggen. Dus doe ik het.” Hij werd aangeklaagd en voor landverrader uitgemaakt, bij bijeenkomsten van nationalisten werden zijn boeken verbrand. Uiteindelijk kwam Pamuk nooit in de gevangenis; hij vermoedt dat de Nobelprijs en zijn bekendheid daardoor hem deels beschermen. Maar al jaren gaat hij in Istanbul niet zonder beveiligers door het leven. Eerst had hij er drie, nu nog één. Na verschijning van ”De nachten van de pest” werd hij opnieuw aangeklaagd. Hij zou Atatürk, de stichter van de moderne republiek Turkije in 1922, belachelijk hebben gemaakt. „Ik heb tegen ze gezegd: Wijs me de pagina maar aan. Maar die pagina is er natuurlijk niet”, zegt Pamuk. Hij denkt dat de zaak ergens in de krochten van de bureaucratie zal stranden. In Amsterdam loopt hij zonder beveiliger rond. Hoezeer hij ook van zijn stad Istanbul houdt, dit is voor hem een van de fijne kanten aan een bezoek aan een ander land. Jaarlijks doceert hij voor een paar weken aan Columbia University in New York, en ook die weken zijn voor hem telkens weer verfrissend vanwege de vrijheid die hij dan ervaart, vertelt hij. Het land van Pamuk is nogal verdeeld: aan de kust vind je mensen die op Europa zijn gericht, terwijl in het binnenland nationalistische en islamitische partijen stemmen trekken. Zo kan het dat Pamuk een bestsellerauteur is in eigen land, maar tegelijk te vrezen heeft voor bepaalde nationalistische groeperingen. „Ik ga geen namen noemen”, zegt hij. „Ik wil het er liever ook niet te veel over hebben.” _U schrijft geregeld over de tegenstellingen tussen Oost en West. Is die fascinatie daarvoor onvermijdelijk als je uit Turkije komt?_ „Ja, dat denk ik wel. De ene helft van het land kijkt naar Europa en verlangt naar vooruitgang, de andere helft is nationalistisch en conservatief. Toen ik begon te lezen, was dit al een van de grote thema’s.” ## Salman Rushdie Vooraf is me door de uitgeverij op het hart gedrukt geen directe vragen te stellen over de Turkse president Erdogan, om Pamuk niet in verlegenheid te brengen. De schrijver brengt hem zelf één keer ter sprake. „Hij daalt in de peilingen”, zegt hij op een gegeven moment. „En nee, dat komt niet doordat hij de mensenrechten al jaren schendt, maar omdat het economisch nu zeer slecht gaat met Turkije. Er is heel veel armoede. Het is schandalig.” Eén ding wil hij nog wél benadrukken als het gaat om zijn eigen ingewikkelde positie, en dat heeft te maken met de recente aanslag op schrijver Salman Rushdie, die Pamuk goed kent. Hij vindt dat organisaties die bedreigde schrijvers uitnodigen zelf verantwoordelijk zijn voor de beveiliging. Rushdie dacht dat hij met minder beveiliging toe kon, maar dat had voor de universiteit waar hij sprak niet leidend moeten zijn, vindt Pamuk. ## Verval Orhan Pamuk werd zeventig jaar geleden geboren in een goede wijk in Istanbul. „Ik kom uit een familie van ingenieurs en architecten. Mijn opa, de vader van mijn vader, heeft rijkdom vergaard. Mijn vader en oom raakten dat geld weer kwijt. Ik ben dus opgegroeid in een gezin dat het nog goed had, maar al wel in verval was. Een soort Buddenbrooks, zegt hij, verwijzend naar de monumentale roman van Thomas Mann. De familie Pamuk leefde in een groot appartementencomplex dat deed denken aan de huizen van weleer waarin mensen met hun hele familie samenleefden, zegt hij. „Mijn ooms en tantes woonden ook in dat complex, en hun deuren waren altijd open.” Zijn vader was bouwkundige, maar had eigenlijk schrijver willen worden. „Voor zijn overlijden heeft hij zijn aantekenboekjes aan mij gegeven. Dat heeft mij geïnspireerd. Ik denk dat hij het ook makkelijker kon accepteren dat ik schrijver werd, omdat dat ook zijn eigen droom was geweest.” Zijn ouders waren seculiere mensen en sterk gericht op het Westen. „Mijn moeder is net 100 jaar geworden. Ze ging naar een Franse basisschool in Istanbul en spreekt vloeiend Frans. Ze is nog nét inwoner geweest van het Ottomaanse Rijk. Ik schreef een historische roman, maar mijn moeder, die dat rijk heeft meegemaakt, lééft gewoon nog. Ik vind het altijd een bijzonder idee met hoe weinig generaties je al heel ver in het verleden kunt zijn. Als je het leven van mijn moeder keer 20 doet, ben je al bij de tijd van Jezus!” Hij moet hard lachen om zijn eigen gedachte. ## Moskee Religie speelde geen rol in het gezin waarin hij opgroeide. „Dat was iets voor de lagere klassen. De eerste keer dat ik in een moskee kwam, werd ik door een van onze werksters meegenomen, die daar stiekem heenging om haar vriendinnen te ontmoeten.” Religieus is hij niet, maar Pamuk noemt zich wel cultureel moslim. „Ik ben voor de helft door die cultuur gevormd, en voor de andere helft door de westerse boeken uit mijn vaders bibliotheek.” Spiritueel vindt hij zichzelf wel. „Ik ben geen positivist, er is meer dan wat we empirisch kunnen waarnemen. En ik hou ervan als iets meerdere dingen kan betekenen, als er alternatieve interpretaties mogelijk zijn. Ik heb ook veel respect voor het soefisme, een mystieke stroming binnen de islam. Daar hebben we ook veel kunst aan te danken.” _In uw boeken lopen veel personages rond die zich in hun eigen omgeving niet thuisvoelen. Hebt u dat zelf ook?_ „Bij dat gevoel begint de kunst, denk ik. Bij het verlangen om een eigen plaats te vinden. Ik voel me als westerse, seculiere Turk met een deel van dit land verwant, een ander deel niet. Ik hou van mijn eigen familie, maar tegelijk voel ik me er geregeld ongemakkelijk. Ik ben niet gemaakt voor gemeenschappen. Natuurlijk, ook ik heb een paar goede vrienden nodig, maar ik ben toch vooral solitair.” _Uw nieuwe roman handelt over de laatste jaren van het Ottomaanse Rijk. Hoe kijkt men in Turkije aan tegen de geschiedenis van dat rijk?_ „Atatürk maakte in 1922 van Turkije een moderne, seculiere republiek. Het was gedaan met de religieuze machten. Vanwege die breuk was de heersende associatie met het Ottomaanse Rijk lange tijd negatief. Ik heb in eerdere boeken ook al over het Ottomaanse tijdperk geschreven, in ”Ik heet Karmozijn” bijvoorbeeld, en dan kreeg ik van collega-schrijvers weleens de vraag: waarom schrijf jij positief over het Ottomaanse Rijk? Maar ik ben er niet positief of negatief over, ik was gewoon gefascineerd door historische verhalen, en ik heb ze op een borgesiaanse, postmoderne manier gebruikt. De huidige regering zet het Ottomaanse verleden op een voetstuk vanwege de militaire expansie die toen is bereikt. Met die verheerlijking heb ik niets. Maar ik aanvaard wel dat ik onderdeel ben van de cultuur die daaruit voort is gekomen. Je hebt de geschiedenis nodig om diepte te kunnen geven aan het leven, aan je eigen leven ook.” ## Boekgegevens Mede n.a.v. ”De nachten van de pest”, Orhan Pamuk (vert. Margreet Dorleijn en Hanneke van der Heijden); uitg. De Bezige Bij; 764 blz.; € 34,99

Schrijver Orhan Pamuk: Kunst begint bij het verlangen naar een thuis

Cultuur & boeken

RD.nl in uw mailbox?