Het collectieve geheugen dreigt te verworden tot ook maar een mening

Het lukte de ergste problemen te bezweren. Beleidsmakers klopten zich, zo ongeveer in de tweede helft van 2009, op de borst.

Maar nu, met deze week een ‘harde’ brexit en de inauguratie van Donald Trump als 45e president van de Verenigde Staten, zijn de parallellen met de periode van de jaren dertig meer dan ooit aanwezig. Is het collectieve geheugen zo kortstondig dat we daarbij weigeren te leren van fouten uit het verleden?

Een collectief geheugen kan erg handig zijn. In het dierenrijk zijn tal van voorbeelden van dieren die, zonder zich dat bewust te zijn, handelen naar wat ze collectief weten. Denk aan mieren die, zonder te weten hoe, een mierenhoop bouwen inclusief ventilatiegaten. Of denk aan apen die van elkaar leren gereedschappen zoals stenen te gebruiken. Het wordt een collectief bewustzijn.

Voor mensen geldt hetzelfde. Onze vooruitgang is gebaseerd op de collectieve kennis die we hebben vergaard. Daarbij kunnen we leren van zaken die in het verleden niet goed zijn gegaan. Gebeurtenissen die een diepe indruk hebben gemaakt –crises, oorlogen, momenten van euforie, zoals een historische sportprestatie– drukken een zwaar stempel op het collectieve geheugen. Dat gold natuurlijk voor de crisis in de jaren dertig en de twee wereldoorlogen. Zo lang die lessen diep zijn geworteld in het collectieve bewustzijn, wordt de beleidsrichting die daarop is gebaseerd ook zonder veel problemen onderschreven. Denk bijvoorbeeld aan de inflatieangst in Duitsland, ontstaan vanuit de hyperinflatie in de Weimarrepubliek in de jaren twintig. De Duitsers zijn nog steeds bang voor hyperinflatie.

Een belangrijke vraag hierbij is hoe ‘diep’ dit collectieve geheugen is. Hoe lang onthouden we collectief de lessen uit het verleden, zonder ons daar als expert in te hoeven verdiepen? In de aanloop naar de financiële crisis hadden we al een aantal lessen uit de jaren dertig overboord gezet. Denk aan het afschaffen van de Glass-Steagall Act (de splitsing tussen het ‘normale’ bankieren en risicovollere activiteiten zoals effectenhandel en aandelenemissies), waardoor de schotten in het financiële systeem wegvielen.

Monetaire autoriteiten hebben de lessen duidelijk wél in praktijk gebracht. En de Amerikaanse overheid heeft het begrotingstekort fors laten oplopen, met in gedachte de verkeerde bezuinigingstactiek in de jaren dertig. Tot zover de lessen die zijn blijven hangen.

Europese overheden echter, met name die in Noordwest-Europa, hebben, gedreven door eigen regels, juist de begrotingsteugels aangehaald toen de economie dit niet kon gebruiken. Om ze vervolgens ook niet meer los te willen laten. Dat had, gezien de lessen van de jaren dertig, beter gekund.

Een brexit en ook ‘Trumpono- mics’ staan al helemaal op ge- spannen voet met de lessen uit het verleden. Internationaal samenwerken levert nog altijd meer op dan ieder voor zich. Wellicht gaat in dit verband een van de belangrijkste lessen van de Tweede Wereldoorlog verloren. De meeste internationale instituties zijn vlak daarna opgericht. Misschien moe- ten de representatie en vorm anders, maar samenwerking heeft in ieder geval wel mede gezorgd voor zeventig jaar vooruitgang. Het feit dat dit gemakkelijk te grabbel wordt gegooid, doet toch echt vermoeden dat we zijn ver- geten waarom we ooit aan die ge- zamenlijke projecten zoals de Europese Unie zijn begonnen: vanwege de lessen uit het verleden.

Wellicht heeft de beperking van het collectieve geheugen te maken met een ander psychologisch effect: groepsdenken. Een groep die het voor het zeggen heeft of krijgt, neemt beslissingen zonder rekening te houden met alternatieve inzichten of meningen van anderen; met oogkleppen op, de lessen in het verleden vergetend.

Dan is het gemakkelijk om weer dezelfde fouten te maken. Dan is het collectieve geheugen verworden tot ook maar een mening. En dan is het uitkijken geblazen.

De auteur is hoofdeconoom Nederland van de Rabobank.

Het collectieve geheugen dreigt te verworden tot ook maar een mening

Economie

RD.nl in uw mailbox?