Een Joods Vinexdorp in Oekraïne

Een wonder, noemt Chaja Kaganovskaja (32) het dorp Anatevka, terwijl ze richting de houten synagoge loopt. Haar twee kinderen rennen voor haar uit. Wie had immers gedacht dat in Oekraïne ooit een dorp voor Joden zou ontstaan, met een eigen school, synagoge en eigen huizen. Waar de klok wordt teruggedraaid naar de negentiende eeuw toen zulke Joodse gemeenschappen de Oost-Europese landkaart vulden.

Kaganovskaja in ieder geval niet. Ze vertelt over haar oma die leefde tijdens de Sovjet-Unie toen Joden het slachtoffer waren van wijdverbreid antisemitisme. Toen de autoriteiten Joden zagen als de vijfde colonne, een binnenlandse vijand, die het Sovjetbewind wilden ondermijnen met steun van het buitenland. Toen Joden een ”j” in hun paspoort kregen. Toen ze geen of beperkte toegang hadden tot de universiteit en toen ze een functie als diplomaat konden vergeten. „Mijn oma had er alleen van kunnen dromen dat we weer een eigen dorp zouden krijgen.”

Tsaar

Al wandelend gaat ze verder terug, naar de achttiende eeuw toen tsaristisch Rusland zijn territorium uitbreidde naar het westen (tegenwoordig Litouwen, Oekraïne, Wit-Rusland en Polen). Het keizerrijk zag zich opeens geconfronteerd met een aanzienlijke Joodse bevolking waar de Russische machthebbers geen ervaring mee hadden, schrijft het New Yorkse YIVO (instituut voor Joods onderzoek) in een encyclopedie over Joden in Oost- Europa. Volgens het YIVO woonde aan de vooravond van de Eerste Wereldoorlog ongeveer 94 procent van de Russische Joden, zo’n vijf miljoen, in dit westelijke gebied.

Op verkenningstochten kwamen de Russen welvarende dorpen tegen, waar Joden tussen de Slavische bevolking het leven domineerden. Als kolonisten hadden de Joden zich onder Poolse edelen gevestigd in dunbevolkte en onderontwikkelde gebieden. Ze bouwden landgoederen op die uitgroeiden tot nederzettingen. In ruil voor hun verblijf moesten de Joden zorgen voor handel. De nederzettingen ontpopten zich tot welvarende en economisch florerende steden in privébezit van de edelen die daar financieel van profiteerden.

In zijn boek ”The golden age shtetl” (”Het gouden tijdperk van de sjtetl”, 2014) schrijft Johanan Petrovski-Sjtern, hoogleraar Joodse geschiedenis aan de Northwestern University in de Amerikaanse staat Illinois, dat 80 procent van de Joden in westelijk Rusland in een sjtetl woonde. Het woord betekent ”kleine stad” in het Jiddisch. Er woonden 2000 tot 20.000 mensen. De marktplaats, waar Joden de overhand hadden, stond hier centraal. Ze bezaten winkels en handelsstalletjes. De lucratieve handel in drank was in Joodse handen. Joden organiseerden jaarmarkten.

Torah

Alsof het Jeruzalem was, vormde de sjtetl een centrum van Joods leven. Het chassidisme, een ultraorthodoxe stroming binnen het jodendom, maakte er de dienst uit. De chassidische Joden baden, bestudeerden het heilige boek de Torah, schreven Joodse teksten en de rabbijn sloot huwelijken en begeleidde echtscheidingen. Chassidische Joden volgen hun spijswetten en kledingvoorschriften. De mannen dragen pijpenkrullen en een zwarte hoeden, vrouwen een pruik en lange donkere kleding.

Bergafwaarts

Met de komst van de Russen kenden de sjtetls vanaf 1790 een gouden periode van vijftig jaar, stelt Petrovski-Sjtern. Daarna ging het bergafwaarts en verloor de sjtetl zijn glans. De handel werd ondergeschikt gemaakt aan de Russische staatseconomie. De autoriteiten verplaatsten de jaarmarkten naar de grote stad. Branden verwoestten delen van de sjtetls, waardoor synagogen, opslagplaatsen en huizen verloren gingen. De nieuwe spoorlijnen kwamen niet langs de sjtetls, die daardoor hun centrale positie kwijtraakten. Als gevolg hiervan trokken Joden weg.

Het ging van kwaad tot erger. Nationalisme, militarisme, xenofobie en economische concurrentie in de tweede helft van de negentiende eeuw dreven de sjtetls naar armoede en verval. Antisemitisme stak de kop op. Pogroms, aanvallen op Joden, waaierden uit over westelijk Rusland. Joden vertrokken, werden in elkaar geslagen of vermoord. De sjtetls stierven uit, definitief met de Holocaust.

Kaganovskaja kent de bewogen en pijnlijke geschiedenis van haar voorouders; vanaf de sjtetl in de achttiende eeuw tot en met het antisemitisme onder de Sovjet-Unie. Na alle horror woont ze in Anatevka, dertig kilometer ten westen van de Oekraïense hoofdstad Kiev. De naam verwijst naar de wereldberoemde musicalfilm ”Fiddler on the roof” over het leven in Anatevka, een fictieve sjtetl in tsaristisch Rusland aan het begin van de vorige eeuw.

Oorlogsgeweld dwong Kaganovskaja te verhuizen. Ze woonde met haar gezin in Marioepol, Zuidoost-Oekraïne op 25 kilometer van het oorlogsfront, waar pro-Russische rebellen en het Oekraïense leger elkaar sinds 2014 bestoken. Door de oorlogsdreiging besloot Kaganovskaja met haar man en drie kinderen te vertrekken.

Met alleen een koffer in de hand stond haar gezin voor de poort van Anatevka. Net als haar sjtetlgenoten die hier aankwamen. De sjtetl kent uitsluitend Joodse oorlogsvluchtelingen uit Oost-Oekraïne. Juist voor hen bouwde rabbijn Moshe Reuven Azman vanaf 2015 het dorp, met dank aan weldoeners. Het graf van een vooraanstaande chassidische rabbijn om de hoek, naderhand ontdekt, geeft de grond een heilige betekenis.

In Anatevka kunnen Joden die het niet breed hebben, hun leven weer oppakken. Ze betalen geen huur. Wel wordt van hen verlangd dat ze werken. Totaal wonen er vooralsnog 140 Joden in Anatevka, het streven is 500.

Vinex

Net als hun voorouders onder Poolse edelen in de achttiende eeuw betreden zij onontgonnen terrein. De zoon van de rabbijn, Yoel Azman (31) –met wollige baard en lange zwarte jas, maar zonder hoed en pijpenkrullen– geeft een rondleiding door de sjtetl ter grootte van ongeveer drie voetbalvelden. De kale en modderige grond eromheen toont aan wat er eerst was: helemaal niets. Tot de Joodse gemeenschap in Kiev het terrein kocht.

Anatevka oogt als een Vinexwijk in aanbouw met nog niet overal verharde, maar modderige wegen, trottoirs vochtig van het vers gelegde beton, aangeplante jonge bomen en bouwvakkers met hun gebruikelijke lawaai. Op deze grijze lentedag hebben de wind en regen vrij spel. Een vrouw uit Kiev neemt een kijkje in haar toekomstige woning.

Kaganovskaja (met zwarte jas, blauwe rok, zwarte panty en zwarte schoenen) heeft zojuist staan strijken in de gang van haar tijdelijke verblijf. Opgetogen wacht ze op haar definitieve woning honderd meter verderop. Bouwvakkers werken er nog druk aan. Ze had ook voor Kiev met zijn synagogen en scholen kunnen kiezen, maar in Anatevka kunnen haar zonen naar de cheder, waar jongens speciaal onderwijs krijgen in de Hebreeuwse taal en de Talmoed bestuderen. De Joden van Anatevka zijn aanhangers van het chassidisme. „Hier kunnen zij zich volledig onderdompelen in de Joodse tradities, cultuur en geschiedenis.” Een diepe wens van Kaganovskaja.

„Gezien onze geschiedenis is elke stoeptegel die we aanleggen een wonder”, besluit Azman de rondleiding langs onder andere de supermarkt, sportveld, de pastelkleurige school, het toekomstige hospitaal en vrouwenbadhuis. Het draait niet alleen om onderwijs, gezondheidszorg en onderdak voor Joodse oorlogsvluchtelingen, maar ook om de Joodse spiritualiteit. „We hebben hier alles voor onszelf. We willen de tijden van vroeger doen herleven.”

Bandera

Anatevka moet het heden met het verleden verbinden. En dat in een periode dat Oekraïne het nieuws haalt over ultranationalisten en neo-nazi’s die fakkeloptochten houden door Kiev, die vechten aan het front in Oost-Oekraïne en nazi-collaborateurs verheerlijken. De West-Oekraïense regio Lviv heeft 2019 uitgeroepen tot Stepan Bandera-jaar. Hij was leider van de nationalistische Oekraïense beweging en vocht met de nazi’s mee tegen de Sovjet-Unie.

Het is dankbare munitie voor iedereen die een afkeer heeft van Oekraïne, vooral aan Russische zijde, waarmee Kiev een ijzige relatie heeft. De Oekraïners verdedigen zich met het argument dat ze vochten voor onafhankelijkheid tegen de Sovjet-Unie en daarom de kant kozen van nazi-Duitsland. Bandera belandde uiteindelijk in een Duits concentratiekamp. Maar Oekraïners maakten zich tijdens de Tweede Wereldoorlog wel degelijk schuldig aan moordpartijen op Joden.

In Anatevka blijven ze hier rustig onder. Oekraïne is niet anders dan Frankrijk en Duitsland, betoogt Azman. Elk land heeft bewoners die meededen aan de Jodenvervolging. In elk land klinken tegenwoordig antisemitische geluiden. Ze voelen zich veilig in Oekraïne.

„We hebben nu zelfs een Joodse president”, zegt timmerman Pinchos Tsjepoernoj (52) in zijn stoffige werkplaats, verwijzend naar de in april gekozen Volodimir Zelenski. Hij draagt een pet en zijn trui is vuil van het klussen. Tsjepoernoj vluchtte ook met een koffer in de hand weg van het oorlogsgeweld in Loehansk, momenteel in handen van de pro-Russische rebellen.

In het pal aangrenzende dorp Gnativka heeft de tuinierende Ljoedmila (55) alle begrip voor de terugkeer van de sjtetl. „Dit is hun grond”, vertelt ze door haar tuinhek. „Hier leefden ze. Mijn oma zei dat Joden en Oekraïners samen over straat liepen.”

Die integratie zie je nu niet. Waar in de sjtetls van vroeger Joden en Slaven naast elkaar leefden, zijn het nu twee gescheiden werelden. In Gnativka trekken de bewoners zich terug in hun huizen achter hoge hekken, die van Anatevka doen dat in hun nieuwe appartementen. „We zien hen nooit in de supermarkt”, zegt eigenaar Aleksandr Jaremenko (55) in Gnativka. Zijn stem klinkt dof van de teleurstelling. „Maar ze zijn hier van harte welkom.”

Zou het wellicht helpen als de supermarkt koosjere waar verkoopt? „Misschien moeten we dat inderdaad doen”, reageert Jaremenko peinzend.

„Het leven van toen is voorbij”

Anatevka is iets nieuws. „De nederzetting kent weinig overeenkomsten met de sjtetls die ik beschrijf in mijn boek”, antwoordt Johanan Petrovski-Sjtern, auteur van een boek over de „gouden eeuw” van de sjtetl, in een mail op de vraag of de sjtetl terugkeert in Oost-Europa. „Het leven van toen is voorbij. De sjtetl gaat om mensen, Joden en Slaven, in een gezamenlijke sociaal-economische omgeving. Die omgeving is er niet meer.”

Wel zie je nog steden die de sporen dragen van de sjtetl, zoals Sjargorod in Oekraïne, merkt Petrovski-Sjtern op. „Sommige hebben de plaatsnamen behouden, bijvoorbeeld het Oekraïense Berditsjiv, Ostroh en Skvira. Maar alleen de namen herinneren aan het verleden.”

Oeman: bedevaartsoord voor chassidische joden

Ze zullen eind september weer massaal afreizen naar Oeman, het Oekraïense stadje 200 kilometer ten zuiden van de hoofdstad Kiev. Met Rosj Hasjana, het Joodse Nieuwjaar van 29 september tot en met 1 oktober, bezoeken ongeveer 30.000 chassidische Joden van over de hele wereld traditioneel het graf van rabbijn Nachman van Breslov, de oprichter van de chassidische Breslov-beweging.

Deze pelgrimage ontstond in 1811 nadat rabbijn Nachman besloot in Oeman, toen een sjtetl, te worden begraven. Oeman volgde hetzelfde pad als de andere sjtetls in Oost-Europa: van voorspoed tot verval. Tijdens de Tweede Wereldoorlog roeiden de Duitsers samen met Oekraïense collaborateurs de Joodse bevolking van Oeman uit. Door de bedevaartstochten keert tijdens Rosj Hasjana het Joodse leven terug in Oeman.

Een Joods Vinexdorp in Oekraïne

Buitenland

RD.nl in uw mailbox?