Buitenland10 augustus 1999

Ex-premier kon presidentiële ”familie” geen veiligheid bieden

Jeltsin zoekt rugdekking voor 2000

Door drs. B. Belder
PRAAG – De steeds sterkere geruchten in de Russische pers zijn gisteren uitgekomen: het ontslag van premier Sergei Stepasjin na een ambtsperiode van slechts drie maanden. Als nauwlettende volger van die media keek Julie A. Corwin, Rusland-specialiste bij Radio Free Europe/Radio Liberty, daarom ook gisteren niet geheel verrast op van Jeltsins jongste politieke manoeuvre. Haar zienswijze op het machtsspel in Moskou.

„Stepasjins dagen in het Kremlin waren geteld, meldden doorgaans goed ingelichte kranten de afgelopen dagen”, steekt de Amerikaanse analiste van wal. Het succes van Stepasjins bezoek aan de VS in juli moet president Jeltsin bepaald niet zijn bevallen. Nog veel minder aangenaam zal de terloopse opmerking van zijn minister-president op Amerikaanse bodem in de oren van het Russische staatshoofd hebben geklonken: de VS begrepen nu ook wel dat „er niet alleen seniele invaliden in rolstoelen” zijn in Rusland. Wie de schoen past, trekke hem aan, luidde stellig Stepasjins gedurfde motto.

En afgelopen zaterdag voorzag het invloedrijke dagblad Kommersant een spoedig einde van Stepasjins premierschap. Diens recente trip naar het Wolga-gebied typeerde de krant als een laatste poging Jeltsin ervan te overtuigen hem niet aan de kant te schuiven. Toelichting van Corwin: „De ex-premier trachtte regionale leiders ertoe over te halen de kandidaten van het Kremlin voor de komende parlementsverkiezingen te steunen.”

Heel bekend
Het precieze tijdstip van Stepasjins val komt Corwin heel bekend voor. „Jeltsin heeft de gewoonte om bij terugkomst van vakantie zijn gezag te beklemtonen. Dan stuurt hij naar gewoonte een aantal hooggeplaatste personen weg”, lacht onze zegsvrouw ietwat wrang.

„Bovendien gebeuren er in de maand augustus in Moskou altijd merkwaardige zaken op politiek gebied”, vult ze meteen aan. „Loop de laatste jaren er maar op na. En voor de maandag schijnt de president helemaal een speciale voorkeur te hebben om verrassende besluiten af te kondigen.” Noot van Corwin: „In Rusland verschijnen op maandag geen kranten...”

Welke rationele motieven hebben president Jeltsin ertoe gedreven alweer een premier in korte tijd –drie gingen Stepasjin voor in de laatste vijftien maanden!– af te danken? „Moeilijk te zeggen”, aarzelt Julie Corwin in eerste instantie. „Toch zijn er zeker factoren aan te wijzen die Jeltsins decreet enige zingeving verlenen. Hoofddoel van de president is het vinden van een opvolger die hem na zijn aftreden in 2000 door dik en dun de handen boven het hoofd zal houden. Denk bijvoorbeeld aan een eventuele strafrechtelijke vervolging door Jeltsins tegenwoordige politieke opponenten.”

Voor die veiligheid leek Stepasjin niet te kunnen zorgen in Jeltsins ogen. Noch schenen de enorme financiële belangen van de presidentiële ”familie” (de kliek rond Jeltsin) bij hem in vertrouwde handen.

„Een van Stepasjins onoverkomelijke problemen in de optiek van Jeltsin was de idee dat de gewezen minister-president zich niet manifesteerde als een sterke presidentskandidaat voor de verkiezingen in 2000.”

Geen marionet
Vanwaar die overtuiging bij de president? „Jeltsin slaagde er niet in Stepasjin te laten kandideren voor een van 's lands populairste coalities. En stel dat die manoeuvre wel gelukt was, wie verzekerde de president dan dat Stepasjin volkomen loyaal zou blijven aan hem en zijn ”familie”?”

Corwin vat Jeltsins problemen met Stepasjin nogmaals bondig samen: hij diende allereerst duidelijk kans te maken op de overwinning bij de Russische presidentsverkiezingen van juli 2000 én daarnaast mocht aan zijn trouw jegens Jeltsin en consorten geen enkele twijfel bestaan. Welnu, voor die dubbele presidentiële test zakte Sergei Stepasjin.

Is Jeltsin trouwens eigenlijk wel de drijvende kracht achter het heenzenden van Stepasjin? Of luisterde hij soms naar de influisteringen van zijn onmiddellijke omgeving, van de ”familie”? „Aan de invloed van Jeltsins politieke familie hoeven we sowieso niet te twijfelen. Zij schermt hem naar vermogen af, bepaalt welke informatie de president bereikt. Desalniettemin wil het er bij mij niet in dat Jeltsin volledig de marionet zou zijn van zijn huidige naaste omgeving.”

Tot Jeltsins ”familie” wordt vandaag beslist de grootondernemer Boris Berezovski gerekend. Naast presidentsdochter Tatjana Djatsjenko dichten ingewijden deze magnaat de grootste invloed toe binnen de Kremlin-muren. Berezovski haalde eind vorige week prominent de binnen- en buitenlandse media door zijn greep naar de redactionele inhoud van de krant Kommersant (ontslag chef-redacteur). Loopt er soms een lijntje van Berezovski naar Stepasjins gedwongen vertrek?

Die speculatie ontrafelt Julie Corwin met gemak. „Interessant genoeg reageerde Berezovski gisteren uitgesproken negatief op Stepasjins ontslag. Hij zei letterlijk dat zo veel politieke instabiliteit slecht was voor het land. Daarbij komt dat de door Jeltsin voorgedragen opvolger van Stepasjin, Vladimir Poetin, nauwe banden onderhoud met Anatoli Tsjoebais, de topman van Unified Energy Systems en ook een goede bekende in het Kremlin. Saillant detail is dat Berezovski en Tsjoebais uitgerekend elkaars tegenpolen vormen binnen de ”familie”. Zo bekeken is Poetins benoeming enigszins een verzwakking van Berezovski's positie aan Jeltsins 'hof' en een versterking voor die van Tsjoebais.”

Een carrièrespion
Speelt president Jeltsin hen wellicht tegen elkaar uit? „Nou nee”, werpt de in Praag gestationeerde commentator tegen. „Hij opereert zo wisselvallig. Ik hoorde dat de president steeds de laatste persoon gelooft die hem komt opzoeken. Dat zou dus Tsjoebais kunnen zijn”, grinnikt Corwin.

En dat laat Alexander Volosjin, sinds maart Jeltsins persoonlijke stafchef, zomaar passeren? Tussen haakjes: Volosjin kan geen kritiek op de presidentiële ”familie” verdragen. Vandaar zijn veldtocht tegen open, vrije media. Dat offensief heeft hem inmiddels bij Russische journalisten de reputatie van de boeman van het Kremlin opgeleverd.

„Ja, Volosjin verkeert inderdaad op bijzonder goede voet met Berezovski. Die beiden zijn maatjes”, valt Corwin in. „De naam van Volosjin is ook gevallen als mogelijke opvolger van Stepasjin. Gelet op zijn impopulariteit viel hij waarschijnlijk af.”

Over belaste personen gesproken. In 1994 verrijkten Berezovski en Volosjin zich gezamenlijk aan „enige zeer succesvolle, zij het weinig fatsoenlijke, financiële operaties”, informeert insider Markus Wehner.

Wat weet Corwin van Vladimir Poetin, Jeltsins nieuwe keuze van premier? „Het is een carrièrespion”, luidt haar antwoord resoluut. „Poetin werkte zo'n twintig tot 25 jaar voor de buitenlandse inlichtingendienst. Lange tijd bracht hij in Duitsland door. Vladimir Poetin is afkomstig uit Sint-Petersburg. In die stad bracht hij het tot onderburgemeester. Plaatsgenoot Tsjoebais nam hem uiteindelijk mee naar Moskou.”

Bepaald onwijs acht Corwin de voorbarige aankondiging van premier in spe Poetin –de Staatsdoema moet nog akkoord gaan met zijn benoeming– te kandideren voor het presidentschap volgend jaar. „Hij profileert zichzelf zo wel erg als dé kandidaat van het presidentiële kamp van Jeltsin en zijn ”familie”. Dat kan de komende dagen nog heel wat politiek vuurwerk opleveren”, verkneutert de wetenschapster zich alvast. „Op die manier poseer je als een gewillig doelwit voor je tegenstan- ders!”

Ex-eerste-vice-premier Boris Nemtsov neemt scherpere woorden in zijn mond voor het wonderlijke schouwspel in het Kremlin: „Het is moeilijk gekte te duiden. Het Russische volk is het spuugzat een zieke leider te dulden die zijn ambt niet gewoon kan uitoefenen.”

Geen wonder dat de Amerikaanse medewerkster van Radio Free Europe/Radio Liberty haar baan als „a crazy job” (een té gekke betrekking) betitelt. Met een knipoog natuurlijk. In alle ernst voegt ze daaraan toe: „Ik ben blij geen burger te zijn van dat land. Interessant is het vanzelfsprekend wel.”