Goed voorbereid de bajes uit

De ijskoude mist hangt als een deken over de Penitentiaire Inrichting Krimpen aan den IJssel in de Stormpolder, een desolaat terrein langs de Hollandsche IJssel. Een doorsneeburger heeft hier niets te zoeken. Het complex biedt plaats aan 399 gedetineerden in verschillende regimes.

Een nieuwe tak binnen de instelling is De Compagnie, ondergebracht in een vrijstaande vleugel die leegstond vanwege het cellenoverschot. Begin vorig jaar kreeg dit deel van de bajes de functie van springplank voor gedetineerden die weer iets van het leven willen gaan maken. „Een uniek project”, verzekert Ariën van der Wekke, senior penitentiair inrichtingswerker (piw’er). „We zijn begonnen met een groep van twaalf op de onderste etage. Intussen is besloten dat we ook de bovenste etage gaan openen, want we hebben voldoende sollicitanten die door alle testen heen zijn gekomen.”

Bert is van de tweede lichting. Hij werd in Duitsland opgepakt wegens drugshandel en kreeg zeven jaar detentie opgelegd. Het eerste deel zat hij in Duitsland uit. Na overplaatsing naar de gevangenis in Krimpen attendeerde een piw’er hem op De Compagnie. „Wat dat betreft viel ik met mijn neus in de boter. Je krijgt hier de gelegenheid om aan jezelf te werken en je voor te bereiden op het leven buiten de gevangenis. Daar maak ik dankbaar gebruik van.” Eerst rondde hij zijn hbo-studie af. Nu volgt hij via de LOI modules voor zijn master. „Morgen heb ik een examen, dus straks ga ik weer hard aan de studie.”

Skype

De nieuwe loot binnen het Nederlandse gevangeniswezen kwam er dankzij Hans Barendrecht, directeur van Gevangenenzorg Nederland (zie ”Nederlandse gevangenisafdeling volgens Braziliaans model”). Voor Peter Baaijens klopte Barendrecht op het goede moment aan. De directeur van de gevangenis in Krimpen zocht al langer naar mogelijkheden om een succesvolle terugkeer van gedetineerden in de samenleving te bevorderen.

„De Dienst Justitiële Inrichtingen (DJI) staat normaal gesproken bol van de belemmerende structuren. Momenteel zitten we gelukkig in een beweging waarin meer nadruk wordt gelegd op de eigen verantwoordelijkheid en zelfredzaamheid van gedetineerden. Daar past dit concept heel goed in. We hebben ervoor gekozen niet eerst een gedetailleerd plan op te stellen, maar gewoon te beginnen, omdat we het belangrijk vinden dat gedetineerden zelf initiatief tonen. Het gaat niet om mijn maar om hun toekomst.”

Hoewel de hoofdlijn van het programma intussen vaststaat, blijft er ruimte voor nieuwe experimenten. „We zijn nu aan het oefenen met bezoek op de afdeling. De mensen van De Compagnie kunnen ook vaker contact met het thuisfront hebben, via Skype. Daardoor wordt de scheiding tussen buiten en binnen minder strak.”

Solliciteren

Gedetineerden die naar De Compagnie willen, moeten officieel solliciteren. Een eerste voorwaarde is dat ze bereid zijn deel te nemen aan het programma dat is opgesteld door Gevangenenzorg Nederland. Onderdeel daarvan is de cursus Spreken over Schuld en Slachtoffers (SOS). Wegkijken van het eigen delict en de gevolgen daarvan is er in De Compagnie niet bij. Er wordt bovendien een coöperatieve houding verwacht. „De mannen moeten als team gaan werken en echt rekening met elkaar houden”, zegt Ariën van der Wekke. „Hier wordt niet gevochten. Als er spanningen zijn, organiseren we een groepsgesprek en worden de dingen uitgesproken.”

Dat vraagt niet alleen van de gedetineerden, op deze afdeling ”compagnons” genoemd, maar ook van de personeelsleden een mentaliteitsverandering. „Je moet de omslag maken van bewaker naar groepswerker. Ik heb destijds een opleiding sociaal pedagogisch werk gevolgd en daarna nog wat hbo-diploma’s op dat gebied gehaald. Die kennis kan ik nu toepassen.”

Dennis, sporthulp in de fitnesszaal, is aan zijn derde detentie bezig. „Mijn eerste gevangenisstraf kreeg ik toen ik achttien was, ik hoop dat dit de laatste is.” Het verschil tussen De Compagnie en een doorsneegevangenisafdeling is volgens de gedetineerde hemelsbreed. „Het is hier veel rustiger.” Recent trad hij in de bajes in het huwelijk. In december hoopt hij vrij te komen, en dan buiten de invloed van justitie te blijven. Een confronterend onderdeel van het programma was voor de jonge gevangene de SOS-cursus die hij met vrijwilliger Geri-Anne deed. „Daar zag ik best tegen op, maar ik heb er veel van geleerd. Door die cursus ga je beter begrijpen waardoor je tot je daden bent gekomen en wat je daarmee hebt aangericht. Ik zit hier niet voor het stelen van rozijnen.”

Uitstekende koks

Martin Budding, afdelingshoofd en namens de Dienst Justitiële Inrichtingen verantwoordelijk voor De Compagnie, had aanvankelijk zijn aarzelingen bij het project. „Ik was gewend aan een programma waarin alles in protocollen is vastgelegd. Vooral het werken met vrijwilligers van Gevangenenzorg Nederland was een totaal nieuwe ervaring. Er zit van alles bij: van huisvrouw tot zakenman. In de praktijk verloopt de samenwerking tussen onze piw’ers en deze mensen heel soepel.”

Wil en Arie de Jong komen eens in de twee weken naar Krimpen aan den IJssel. „We zijn er om vijf uur”, zegt Wil, „en eten met de gevangenen mee. Het zijn uitstekende koks. Na het eten is er tijd voor gesprek.” Elke compagnon heeft zijn eigen vrijwilliger, met wie hij de dingen van het leven kan delen. Het eind van de avond blijft voor de vrijwilligers emotioneel. „Dan moeten de mannen naar hun cel. Vooraf geven ze elkaar en alle vrijwilligers een hand. Als de deuren op slot gaan, besef je temeer wat een voorrecht het is om gewoon in vrijheid te kunnen leven.”

Geen nummer

Vanuit Gevangenenzorg Nederland is Hanna Geuze verantwoordelijk voor het project. Gekscherend noemt Peter Baaijens haar de „mededirecteur van De Compagnie”, naast Martin Budding. „De laatste maanden gaat het echt ontzettend goed”, stelt ze tevreden vast. „Er wordt stevig gestudeerd en er is veel belangstelling voor de sollicitatietraining die we bieden. Geregeld krijgen we ondernemers op bezoek die bereid zijn om mensen met een justitieel verleden een kans op de arbeidsmarkt te geven.”

Het programma van Gevangenenzorg Nederland is geïntegreerd in het programma van de inrichting. Alle compagnons hebben een baan binnen de bajes. Een volgende stap is het aanbieden van werk buiten de deur. Patrick is belast met de reinigingstaken op De Compagnie. „Daarnaast doe ik een studie en sport ik veel. We hebben een eigen luchtplaats.” Zijn relatie met de andere compagnons typeert hij als vriendschappelijk. „We hebben elkaar niet uitgezocht, maar we vormen wel een geselecteerde groep. Mensen die hiernaartoe komen, willen wat van het leven gaan maken. Dat geeft een gevoel van verbondenheid.”

Nog belangrijker is voor de gedetineerde het gevoel weer als mens te worden gezien, ook door de piw’ers. „Op een reguliere afdeling ben je een nummer. Dat doet heel veel met je gevoel van eigenwaarde. Hier kunnen we meedenken en ideeën aandragen.” Voor het verwerken van het verlies van zijn ouders klopte hij aan bij een psycholoog van de inrichting. „En bij een vrijwilliger van Gevangenenzorg, iemand met een achtergrond als psycholoog. Daardoor heb ik het overlijden van mijn ouders een plek kunnen geven.”

Regie

De ervaringen in Krimpen waren voor DJI reden om het project voort te zetten. Het medicijngebruik is op De Compagnie veel lager dan op reguliere afdelingen, het aantal incidenten is er nihil. Door de betrokkenheid van Gevangenenzorg Nederland is bovendien de nazorg gegarandeerd. De taak van DJI houdt op als gedetineerden met hun zak vol kleding de poort verlaten. Gevangenenzorg kan via een netwerk van buddy’s contact houden.

Bert is optimistisch gestemd over zijn arbeidsperspectieven na ontslag. „Ik moet nog een maand of twintig, die wil ik gebruiken om me zo goed mogelijk voor te bereiden. Na mijn detentie in Duitsland ben ik even vrij geweest. Ik voelde me totaal verloren in de samenleving. Mijn verwachting is dat de overgang na mijn ontslag uit De Compagnie veel kleiner is. Je krijgt hier de ruimte om de regie over je eigen leven te houden.”

Peter, tientallen jaren verslaafd geweest aan heroïne en cocaïne, hoopt zijn oude stiel weer op te pakken: matroos in de binnenvaart. „Afgelopen december zijn er mensen geweest voor een soort sollicitatie. Het lijkt erop dat ik meteen kan beginnen als ik in april vrij kom. Dat is een groot verschil met vorige detenties. Toen stond ik na het uitzitten van mijn straf met een blauwe zak buiten en wist ik niet welke kant ik op moest. Nu is het moment aangebroken dat ik echt goed naar buiten wil, weet je wel. Ook voor mijn drie kinderen. En ik weet dat ik er ook straks niet alleen voor sta. ”

-----------------------------

Nederlandse gevangenisafdeling volgens Braziliaans model

Als een Braziliaanse gevangenis in het nieuws komt, is dat meestal vanwege een veldslag tussen gedetineerden. Hans Barendrecht, directeur van Gevangenenzorg Nederland, ontdekte in 2002 dat het gevangeniswezen in het Latijns-Amerikaanse land ook een kant heeft waar justitie in Nederland iets van kan leren. Hij bezocht er een penitentiaire inrichting die voor een belangrijk deel wordt gerund door de bewoners. „Ik zag de vruchten van eigen verantwoordelijkheid en contact met de samenleving. De cellen waren schoner, de sfeer was er beter en de terugval na ontslag beduidend lager. Dat was voor mij een oogopener. Ik ben geen tegenstander van gevangenisstraf, maar het is niet goed als een systeem de eigen verantwoordelijkheid van mensen minimaliseert.”

Terug in Nederland ging hij op zoek naar wegen om in eigen land iets dergelijks te realiseren. Het leek een kansloze missie, maar geleidelijk keerde het tij. Niet alleen justitie, ook verschillende gevangenisdirecteuren kregen interesse voor het door Barendrecht bepleite re-integratieprogramma voor gemotiveerde gedetineerden. In 2015 publiceerde het blad Vrij Nederland een artikel over het succes van de Braziliaanse aanpak. Daarmee kon de directeur van Gevangenenzorg Nederland zijn pleidooi staven. Hij vond een medestander in Peter Baaijens, sinds 2015 directeur van de Penitentiaire Inrichting Krimpen aan de IJssel. Ze kregen van de Dienst Justitiële Inrichtingen (DJI) toestemming om een leegstaande vleugel van deze gevangenis te benutten als proeftuin.

Februari 2016 ging de pilot van start, met als doel dat driekwart van de geselecteerde gevangenen de bajes met een baan op zak zou verlaten. Tot vreugde van Barendrecht wordt het project voortgezet. „We zijn heel dankbaar dat DJI ons de mogelijkheid biedt om dit voor Nederland unieke programma uit te voeren, gericht op het succesvol naar buiten begeleiden van gedetineerden. Ze nemen weer verantwoordelijkheid voor hun eigen leven. Ik noem ze weleens ”ondernemers van hun eigen toekomst”, want ze moeten het uiteindelijk zelf doen. Wij bieden daarvoor op maat de faciliteiten.”

Nog essentiëler is voor Barendrecht de levensbeschouwelijke component van het werk van Gevangenenzorg Nederland. „Arbeidsparticipatie is enorm belangrijk, maar het is ons verlangen dat deze mannen de Bron van het bestaan gaan ontdekken. Dan vertrekken ze écht anders dan ze kwamen.”

Goed voorbereid de bajes uit

Mens & samenleving

RD.nl in uw mailbox?