Chaos en grenzeloosheid bij Paul Scheffer

Hij zit midden in een verhuizing. Zijn kantoor aan de Amstel kan de boeken niet meer bevatten. Er is slechts ruimte voor 3500 banden. Die staan allemaal keurig in het gelid. Maar in totaal zijn er 6000. Daarom verlaat hij deze prachtplek in hartje Amster dam. Nou ja, mede daarom. Achter die boeken broeit nog wat anders.

„Een huis betekent heel veel voor me”, vertelt de publicist. „Mijn nieuwe huis staat op 300 meter van de plek waar mijn moeder is geboren. Mijn grootouders waren daar in 1922 de eerste bewoners. Zestig jaar geleden liep ik ginds al rond.”

Toch gaat het niet vanzelf, zo’n verhuizing. Alles raakt in de war. Is Scheffer een paar dagen bij vrienden in Brussel, komt er ineens een berichtje van de verslaggever die vertraging heeft op weg naar Amsterdam om dit gesprek te komen doen. „Dit is echt heel erg”, stamelt hij. „Normaal vergeet ik nooit afspraken.”

U bent 62: een leeftijd waarop veel mensen hun leven op orde hebben. Lukt dat?

„Nou nee. Dit is een van de meer wan ordelijke perioden in mijn leven. Ik had mij er een andere voorstelling van gemaakt. Naast die verhuizingen spelen nog een paar andere dingen.”

Wat speelt er dan zoal?

„Nu je er zo naar vraagt: om te beginnen een echtscheiding. Na 33 jaar. Terwijl ik had gehoopt samen oud te worden.”

Is er een nieuwe relatie in het spel?

„Om maar direct de hele boel op tafel te leggen: ja. Eerlijk gezegd vind ik het moeilijk te rechtvaardigen. Want hiermee raak ik natuurlijk ook anderen. Na 33 jaar waren onze levens versmolten.”

Het wringt ook met de ideeën die Scheffer als intellectueel uitdraagt. „Ik zeg altijd dat naast verandering continuïteit belangrijk is. Dat strijdt natuurlijk zeer met deze keuze.”

:::embed_link 1:::

Hij kijkt mijmerend uit het raam. Telkens komen dezelfde woorden terug: moeilijk te rechtvaardigen.

Waarom is het moeilijk te rechtvaardigen?

„Ik worstel er erg mee. Het is één ding om je eigen leven te ontwrichten, maar nu ook nog eens het leven van een ander. Ik had altijd gehoopt dat dit me niet zou over komen, maar dan gebeurt het op je 62e ineens wel. Dat schuurt enorm.”

Een echtscheiding valt ook te zien als het eenzijdig opzeggen van tweezijdige trouw. Hoe zou dat te rechtvaardigen zijn?

„Tja, na 33 jaar is er veel routine en is de emotie misschien uitgedoofd. Als iemand anders die wel biedt, raakt je wereld uit zijn voegen. Ik heb deze redenering bij anderen altijd gewantrouwd. Want zodra de verliefdheid voorbij is, komen dezelfde vragen natuurlijk terug.

De statistieken vertellen me dat ik niet de enige ben. Maar tegelijk vind ik dat geen sterk argument. Mijn ouders zijn ruim voorbij hun 50-jarig jubileum gekomen.”

Was huwelijkstherapie een optie geweest?

„Ik ben niet zo van de therapieën. Hoewel ik zelf psychologie heb gestudeerd en mijn vrouw zelfs psychotherapeut is. Niet alles is maakbaar. De grote geschiedenis wordt op de tast geschreven, en zo de kleine geschiedenis ook.”

In de grote geschiedenis kunnen we de schuld aan Poetin geven. In de kleine geschiedenis maken we de keuzes zelf.

Scheffer draait zijn witgrijze krullenbol en kijkt langs de lange boekenrekken. „Ik ben een kind van de grenzeloze generatie die opgroeide in de jaren zestig. Je noemde net het woord trouw. Nou, dat past niet zo in dit leven als bohemien. Ik heb altijd de beperkingen van die grenzeloosheid gezien, maar tegelijk de charme.”

Wat is die charme?

„De hoop op vrijheid. Mijn nieuwste boekje heet echter: ”De vrijheid van de grens”. Te lang is gedacht dat vrijheid geen grens heeft. Dat gold voor zowel morele als staatkundige grenzen. Ik denk dat we te weinig kritisch zijn geweest. Echte vrijheid bestaat immers pas binnen een grens.

Ik begrijp het protest van de jaren zestig. Dat ging over vrijheid tegenover een te gedisciplineerde wereld. In dat protest heb ik altijd een opbouwende morele kracht gezien. Denk aan de rechten van kinderen, die vroeger makkelijk werden geslagen. Denk aan vrouwen die hun talent meer kunnen ontplooien. Denk aan homoseksuelen, die vroeger werden vervolgd. Maar dat wereldbeeld dat wij toen hebben gevormd, stuit nu op een nieuwe grens. Zonder dat er contouren van iets nieuws zijn.”

Eigenlijk is uw verhaal één groot pleidooi tegen echtscheiding.

„Dat weet ik niet, hoor. Voor niemand is het een makkelijke keuze. Daarom besluit je zoiets ook niet op een achternamiddag. Helemaal niet zelfs.”

In 2008 was u in Opzij nog blij dat u 25 jaar getrouwd was. U had geen trek in een gebroken gezin.

„Mijn vrouw heeft me deze zinnen vaak voorgehouden.”

Die woorden brachten me op de vraag: zou er in de samenleving meer positieve aandacht voor huwelijkstrouw moeten zijn?

„Nou, poeh, wie zijn eigen wankelmoedigheid kent, moet bescheiden zijn in adviezen aan anderen. Misschien willen we ook wel te veel van het leven. Al dat praten over zelfverwerkelijking schept hoge verwachtingen.” En glimmend vervolgt hij: „Dit zegt iemand die al vijftig jaar uit het leven probeert te halen wat erin zit.”

Echt somber is Scheffer daarom niet. „Ik doe wat ik al op mijn 15e wilde: de wereld met mijn pen tegemoet treden. Voor mij is er niets mooiers dan een boek schrijven. Je roept iets op dat er niet was.”

Maar hij is wel zo eerlijk om met twee woorden te spreken. Schrijven heeft namelijk ook een donkere kant. „Je leeft vanuit jezelf. Het maakt je egocentrisch. Terwijl je in de liefde afhankelijk bent van de ander. Dat is moeilijk te combineren.”

Vandaar dat het thema grenzen hem bezighoudt. „Veel auteurs schrijven over zaken die ze in hun eigen leven missen.”

Dat verklaart ook zijn interesse in familie geschiedenis. Hij schreef eerst een boek over zijn Joodse grootvader van moeders kant, Herman Wolf, die rond 1900 uit Duitsland naar Amsterdam kwam. Momenteel doet hij onderzoek naar zijn andere grootvader Lou Scheffer, die hoofd was van de stadsplanning in Amsterdam. „Ik wil die levens aan elkaar spiegelen. Wolf was een humanist en een cultuurpessimist. Scheffer was als ingenieur een man van de maakbaarheid. Als ik hiermee bezig ben, voel ik een grote dankbaarheid tegenover de geschiedenis.

Maar met dat ik dit zeg, schuurt het geweldig. Want waarom blijf ik dan niet thuis? Mijn vrouw heeft me weleens gezegd: Als het maar ver genoeg weg is, is het makkelijk voor je. Daar had ze gelijk in.”

Scheffer denkt dat alle mensen uiteindelijk de vastigheid beminnen. Hij geeft veel lezingen: zo’n tachtig per jaar. Daar ontmoet hij veel mensen. Velen zeggen dat ze wereldburger zijn. „Maar als het gaat over de school van hun kinderen vinden ze het belangrijk dat de conciërge er al dertig jaar werkt. Dat geeft veiligheid. Maar in de samenleving gaat het steeds over verandering. Dat brengt natuurlijk onbehagen.”

De publicist begrijpt dat mensen daarom „steun zoeken in iets hogers.” Ondanks de storm waarin hij nu leeft, is hij daar nog niet toe gekomen. „Mijn godsdienst is de geschiedenis. Vooral de familiegeschiedenis is een manier om de grens tussen de levenden en de doden te overbruggen. Die geeft mij vastigheid.”

U zei ooit dat een samenleving er niet beter op wordt als ze van God losraakt. Wat bedoelt u?

„Ik ben niet gelovig, maar ik zou de stem van gelovigen in morele debatten missen.

De godsdienstvrijheid staat vandaag onder druk. Bijvoorbeeld van moslims die rechten opeisen, maar geen verantwoordelijkheid voelen voor de rechten van anderen. Maar ook van strenge secularisten die elke godsdienst gevaarlijk vinden.”

De Russische schrijver Dostojevski zegt: Als God niet bestaat, is alles geoorloofd.

Scheffer kijkt naar zijn boekenkast of de boeken van Dostojevski er nog staan. „Kant bepleitte een moraal zonder religieus fundament. De categorische imperatief (wat gij niet wilt dat u geschiedt, doe dat ook een ander niet, EvV) heeft die universele zeggings kracht.”

Toch komt dit uit het onderwijs van Jezus.

„Daar ligt de oorsprong, maar ook Confucius zegt het. Het sluit aan bij de algemene menselijke natuur.”

Scheffer is hoogleraar Europese studies aan de universiteiten van Tilburg en Amster dam. En de Europese Unie lijkt momenteel sterk op het leven van de professor. Enerzijds is er een enorme behoefte aan ordening, maar in de praktijk is het chaos en grenzeloosheid.

Anis Amri pleegde een aanslag in Berlijn en stak vervolgens de grens over naar Nederland, België, Frankrijk en Italië.

„En hij ging precies om Zwitserland heen! Van de EU zijn de binnengrenzen weg.”

Het geld dat vroeger werd besteed aan de bewaking van de binnengrenzen had kunnen worden gebruikt om de buitengrenzen te beschermen. Maar ook buitengrenzen pasten niet bij het Europese verhaal.

„Elke gemeenschap bestaat bij de gratie van afgrenzing van andere gemeenschappen. Door het verwaarlozen van de buitengrens is de Europese integratie zelf bron van onzekerheid geworden.”

De mens is vandaag niet meer zoals in de jaren zestig op zoek naar vrijheid. Nu gaat het om veiligheid. „Dat verklaart de opkomst van het populisme, dat kan omslaan in een autoritaire verleiding.”

Populisten willen vandaag weer muren bouwen, zoals de Amerikaan Trump en de Hongaar Orban. Maar muren zijn geen grenzen. „Een grens reguleert, een muur blokkeert. Maar muren verschijnen daar waar de grens is verdwenen. Dat moet je dus niet laten gebeuren.”

In terugblikken op 2016 bespraken velen de brexit als natuurramp. Zou u dat ook doen?

„Nee, het is de democratische uitspraak van de meerderheid van het Britse volk. Misschien had Cameron het economische debat kunnen winnen. Maar er speelden ook andere waarden, zoals de soevereiniteit. Alles begint immers met een idee, een opvatting. Niet met geld.

Als ik 2016 zou moeten samenvatten, is dat in deze zin: ”taking back control” – de controle terugwinnen.”

Voorafgaand aan dit gesprek was Scheffer niet van plan om over zijn echtscheiding te praten. Het past echter bij hem om dit wel te doen. De wereld valt immers niet te plannen.

In Opzij zei u in 2008 dat u zelf „niet gepland” was. Hoe is het om zo te leven?

„Mijn moeder zei: We hadden twee kinderen, en toen kwam jij er nog bij. Ik was zeker niet ongewenst of ongeliefd. Dus zo erg was het nu ook weer niet.

Het mooie en verwarrende van het leven is dat veel dingen onverwacht gebeuren. Of het nu de verkiezing van Trump is of de stem voor een brexit – het valt allemaal niet te voorzien. Zo is de grote geschiedenis, en zo is mijn leven.”

Levensloop prof. dr. Paul Jan Scheffer

Paul Jan Scheffer werd geboren in 1954 in Nijmegen. Hij studeerde in Parijs. Ook was hij correspondent in Frankrijk en Polen.

In 2000 schreef hij in NRC Handelsblad over ”Het multiculturele drama”, wat leidde tot een debat. Naar aanleiding van de reacties en nieuwe ontwikkelingen publiceerde hij in 2007 ”Het land van aankomst”.

Van 2003 tot 2011 was hij hoogleraar grootstedelijke problematiek aan de Univer siteit van Amsterdam. Sinds 2011 is hij hoogleraar Europese studies aan de universiteit van Tilburg. In 2016 publiceerde hij ”De vrijheid van de grens”.

Scheffer was getrouwd en heeft een dochter.

Chaos en grenzeloosheid bij Paul Scheffer

Mens & samenleving

RD.nl in uw mailbox?