Lichtvervuiling nekt wintervlinders

De avond is gevallen, de lange donkere winternacht is aangebroken. In bewoonde gebieden is het niet echt donker geworden: overal brandt kunstlicht. Zo ook in het Horapark in Ede.

Jurriën van Deijk werkt bij de Vlinderstichting onder meer aan de heruitgave van een nachtvlindergids. Hij is gespecialiseerd in nachtvlinders, al heeft hij een brede belangstelling en ontdekte hij eind oktober op de Maasvlakte nog een nieuwe vogelsoort voor Nederland, de bergheggenmus. De onderzoeker heeft bewust het Horapark uitgekozen voor een speurtocht naar een bijzondere nachtvlindersoort. „Er staan hier veel bomen, en er zijn lampen. Daar komen ze op af.”

„Ze”, dat zijn wintervlinders. Er bestaat namelijk een groep nachtvlinders die juist in de wintermaanden actief zijn: de grote, de kleine en de berkenwintervlinder, behorend bij de nachtvlindergroep van de spanners.

De mannetjes wachten meestal tot na de eerste nachtvorst met ontpoppen en uitvliegen, op zoek naar een vrouwtje. „Die vrouwtjes zien er vreemd uit, heel anders dan de mannetjes”, zegt Van Deijk. „Hun vleugels zijn gereduceerd tot stompjes waarmee ze niet kunnen vliegen.”

Koolmezenvoedsel

De rupsen van de kleine wintervlinder leven hoog in de kruin van inlandse eiken, waar ze zich te goed doen aan de bladeren en soms zelfs een plaag kunnen veroorzaken. Door hun grote aantal vormen ze het belangrijkste voedsel voor koolmezen.

Uiteindelijk slaagt één op de honderd rupsen erin volgroeid de grond te bereiken om zich daar te verpoppen. Daar wachten ze op een gunstige tijd om in volgroeid stadium tevoorschijn te komen. Vooral het weer speelt daarbij een rol, maar verder is er nog veel onbekend over de wintervlinders. Als de omstandigheden het volgende seizoen ongunstig blijven kunnen ze een jaar langer blijven zitten.

Met een zaklampje en een vlindernet in de aanslag speurt Van Deijk in het kantorenpark naar zomereiken, aan hun ruwe schors te onderscheiden van de beuken die hier ook veel staan. Daar moeten de vrouwtjeswintervlinders zitten, maar niet eentje laat zich zien. „Geen wonder, want ik heb ze dit jaar nog helemaal niet gevonden.”

Minder nachtvlinders

Er zijn dit jaar ook minder nachtvlinders: „Qua aantal soorten gaat het wel, maar qua aantal vlinders zijn er echt minder. Hoe dat komt is een raadsel, maar in een nacht vang ik soms vijftien vlinders verdeeld over evenveel soorten, terwijl ik anders met evenveel soorten wel een paar honderd exemplaren vang. Overigens komt meer dan honderd soorten per nacht ook voor.”

Dat nachtvlinderen werkt als volgt: „Je spant een laken van 2 bij 2 meter en zet er een lamp van 250 watt achter. Daar blijf je dan de hele nacht bij zitten om de soorten die op het licht af komen op naam te brengen. Vooral een overgangszone zoals een bosrand is kansrijk. In mijn eigen tuin heb ik trouwens een val staan, dan kan ik ’s morgens kijken wat erin gekomen is.”

Verschillen moeilijk te zien

Warempel, daar zit in het licht van de zaklamp een kleine wintervlinder tegen een boomstam. Een mannetje, dat wel. Van Deijk: „Het zou ook nog een berkenwintervlinder kunnen zijn, maar de verschillen zijn moeilijk te zien. De bovenkant van de achtervleugels is bij de berkenwintervlinder wit, terwijl die bij de kleine grijsbruin is. Maar als ze zitten, houden ze hun achtervleugels meestal verborgen onder de voorvleugels.”

Met een potje vangt hij het beestje, maar even later laat hij de vlinder weer vliegen. Onder een straatlantaarn vangt de onderzoeker een kleine wintervlinder in zijn vlindernet. Even later ontdekt hij tegen de lampenkap zowaar een grote wintervlinder: dezelfde vorm, groter formaat.

Bakstenen muur

Een verlichte bakstenen muur blijkt een nog veel aantrekkelijker plek te zijn. Hier telt Van Deijk er zeven binnen de lichtkring van één lamp. „Eigenlijk is het best triest”, vertelt hij. „Die beestjes worden aangetrokken door het licht, raken gedesoriënteerd en weten soms geen vrouwtje meer te vinden. Daar komt bij dat door het licht de chemische samenstelling van de geurstoffen die de vrouwtjes afscheiden verandert en daardoor minder mannetjes lokt.”

Het gevolg is dat de populatie wintervlinder instort. „Er loopt nu al zes jaar een onderzoek naar het verschil tussen kleuren verlichting en diverse lichtbronnen. Ledlampen lijken minder vlinders aan te trekken, dus dat is gunstiger voor ze. Hopelijk kunnen we dat onderzoek nog een paar jaar voortzetten en zo meer te weten komen over de precieze invloed van de lichtvervuiling.”

Nachtvlinders nog actief

Er zijn trouwens meer nachtvlinders actief. „Bij de nachtvlinderverwachting op vlindernet.nl kun je zien dat er nog zo’n acht soorten actief zijn. Daarbij zitten soorten zoals het roesje, waarvan de meeste al wel een overwinteringsplek hebben gevonden, maar ook winteruilen, die nog volop vliegen. Die lok je echter niet met licht, maar met smeer. Dat kun je zelf maken met appelstroop, suiker en wat alcohol. Dat goedje smeer je op een boomstam en daar komen de winteruilen op af. Succes!”

Lichtvervuiling nekt wintervlinders

Groen & duurzaamheid

RD.nl in uw mailbox?