Watertanden bij kunst uit de zeventiende eeuw

Die titel, ”Slow Food”, is een hedendaagse kookterm die staat voor het gebruik van vooral lokale producten (langzaam gegroeid), die met veel aandacht en geduld (langzaam) worden bereid, in tegenstelling tot fastfood en junkfood.

Bewust koos het Mauritshuis voor kleinschaligheid, zegt voorlichter Elske Schreurs. „In de eerste plaats natuurlijk omdat het Mauritshuis niet over enorme zalen beschikt, maar vooral ook om de bezoeker mee te nemen het schilderij in. Aan dergelijke maaltijdstillevens loop je niet zomaar voorbij; daar moet je in rondwandelen en alles tot in detail bekijken.”

Rond 1600 ontwikkelt zich in Vlaanderen en Holland het maaltijdstilleven, een nieuw specialisme in de schilderkunst. Natuurlijk kwamen maaltijdscènes al veel eerder voor, maar centraal stond dan het verhaal. In het maaltijdstilleven –ook wel banketje of ontbijtje genoemd– is het andersom: voedsel wordt het hoofdonderdeel en het verhaal van bijvoorbeeld keuken- of marktscènes of Bijbelse geschiedenissen verdwijnen naar de achtergrond.

Zestiende-eeuws kookboek

Zorgvuldig en kunstig worden groenten, fruit, vlees en vis opgemaakt en op porseleinen schalen en tinnen schotels tot een mooi geheel gerangschikt. Precies wat er tegenwoordig in kookboeken gebeurt. De voorstelling wordt compleet gemaakt met roemers wijn, zilveren drinkschalen en eventueel ter decoratie een zoutvat, wat kandelabers of een mes (nooit een vork) erbij. Wat vlinders, vliegen of rupsen onderstrepen de ‘echtheid’ van de rijk gedekte tafels.

Stamppotten kom je op de banketjes zelden tegen. Dat is eten voor het arme volk. Ook het bier, volksdrank nummer één omdat het niet vervuild is zoals het water, komt minder voor. Liever houden de schilders het op pasteien, luxe broden en banket; het eten van de hogere klasse. Met het wild en gevogelte, in al dan niet geplukte, gebraden of gepekelde staat, wil de schilder niet de eetlust wekken, maar vooral zijn vakmanschap tonen.

Aanwinst

Een van de bekendste schilders van maaltijdstillevens in de 17e eeuw is ongetwijfeld Clara Peeters (1594-na 1657) uit Antwerpen. Schilderende vrouwen zijn in die tijd nog uitzondering. Over haar leven is vrijwel niets bekend. Hoewel een aantal tinnen deksels van de wijnkannen haar portret weerspiegelt.

Peeters’ invloed op het genre van het maaltijdstilleven is enorm geweest. Er is een veertigtal schilderijen van haar bekend (waaronder een zelfportret), waar het Mauritshuis er recent een van verwierf: ”Stilleven met kazen, amandelen en krakelingen”. Over de prijs praat het museum niet, maar de Amerikaanse verzamelaar waarvan het werk gekocht werd, telde er in 2012 nog 2,9 miljoen dollar voor neer. Het geeft in ieder geval een indruk van de waarde van het werk van Peeters. Zes van de 22 werken op de tentoonstelling in het Mauritshuis zijn van haar hand.

Eetgewoonten

De route van de tentoonstelling brengt de bezoeker eerst bij een korte film. Daarin komen de historische kant van het maaltijdstilleven naar voren en de eetgewoonten uit de 17e eeuw. Andrea van Pol gaat vervolgens winkelen om de ‘oude’ gerechten terug te vinden. Ze laat zich voorlichten over de herkenbare vormen van Goudse of Beemster kazen, de risico’s van niet zorgvuldig afgesloten boorgaten in de kaas of over de samenstelling van de ‘ouderwetse’ krakelingen. De tentoonstelling leert je veel over eten en eetgewoonten, over de kapoen (het gecastreerde haantje) en de maatjesharing (samen met bier het 17e-eeuwse ontbijt). En toont ook aan dat in bepaalde opzichten ons palet aan (Hollands) voedsel wellicht kleiner is dan in de eerste helft van de 17e eeuw. Wie krijgt er nu nog pauw op zijn bordje?

Opvallend is dat allerlei ‘exotische’ vruchten zoals vijgen en rozijnen en olijven niet alleen bekend zijn maar ook in het menu zijn opgenomen.

Kunstwerken

Bij elk schilderij is te lezen welke gerechten er te zien zijn, zodat je bijna vergeet te kijken naar het schilderij als kunstwerk. Naar de schitterende lichtval bij de monochrome banketjes van Willem Heda en Pieter Claesz, de knappe compositie bij het werk van Peeters en de minutieuze stofbehandeling door Floris van Dijck. Opvallend is dat nagenoeg alle maaltijdstillevens zijn geschilderd vanuit hetzelfde perspectief; je kijkt op de tafel neer alsof je ervoor staat. Waaruit opnieuw blijkt dat het de schilder er vooral om te doen is de rijke variatie aan producten tentoon te stellen.

Het Mauritshuis biedt 22 schilderijen lang kijkplezier voor de kunstliefhebber en de lekkerbek. Lang genoeg om alles tot je te nemen. Kort genoeg om niet in overdaad te zwelgen. Daarvoor moet je meer bij de middeleeuwse schilders zijn.

Ten slotte is het met deze tentoonstelling hetzelfde als een aangename, overvloedige maaltijd. Je herinnert je niet meer precies wat je allemaal gegeten hebt. Maar je weet nog wel dat het erg lekker was.

”Slow Food, stillevens uit de Gouden Eeuw” is tot en met 25 juni te zien in het Mauritshuis in Den Haag. mauritshuis.nl

Catalogus

De catalogus die bij de tentoonstelling is verschenen, mag niet onvermeld blijven (uitg. Waanders, Zwolle, 2017; ISBN 978 94 6262 116 9; 216 blz.; € 29,95). Naast de 22 tentoongestelde schilderijen, die uitgebreid worden besproken, zijn er opstellen opgenomen over onder meer de eetcultuur in de Gouden Eeuw.

En wie toch in het Mauritshuis is, moet niet vergeten het huisblad Infocus (3,50 euro) mee te nemen, waarin een artikel is opgenomen van de samensteller van de tentoonstelling, Quentin Buvelot, die onderzoek deed naar oude kookboeken, reisverslagen en spijslijsten.

Watertanden bij kunst uit de zeventiende eeuw

Geschiedenis

RD.nl in uw mailbox?