Humor als wapen tegen heilsonzekerheid in tijd van Engelse Reformatie

De NWO kende vorige week aan 158 pas gepromoveerde onderzoekers een Venibeurs van maximaal 250.000 euro toe. Veni biedt daarmee veelbelovende jonge wetenschappers de mogelijkheid om gedurende drie jaar hun eigen ideeën verder te ontwikkelen. De NWO investeert in totaal 39,5 miljoen euro in „vrij en nieuwsgierigheidsgedreven onderzoek.” In de lijst van toekenningen staan ook projecten op het terrein van religie en spiritualiteit.

Dr. Stelling, literatuurwetenschapper aan de Universiteit Utrecht, gaat onderzoek doen naar humor en de literatuur van de Engelse Reformatie. Het project onderzoekt hoe humor mensen wapende tegen angst en onzekerheid in hun religieus denken en zo bijdroeg aan een vreedzamer klimaat. Humor en religie worden vaak gezien als moeilijk verenigbaar, maar tijdens de Reformatie in Engeland stond de literatuur vol met grappen over religieus gevoelige kwesties.

Weinig onderzocht

Het is een onderwerp dat nog maar weinig is onderzocht, licht Stelling in een reactie toe. „Er is vaak wel aandacht voor bijtende en harde satire, zeg maar: spot, maar nauwelijks voor humor als het vermogen tot relativeren, als middel om met spanningen om te gaan. Er waren in de vroege tijd van de Reformatie spanningen ontstaan als gevolg van de calvinistische leer van de dubbele predestinatie. Men was onzeker over de eeuwige bestemming.

Er waren nauwelijks gelovigen die van zichzelf zeiden dat ze naar de hemel gingen. Het vagevuur was afgeschaft en er was alleen de optie van de hemel of de hel. Maar de hemel was er maar voor een klein en select groepje, zodat voor de meeste mensen alleen de hel als optie overbleef. Dat bracht mensen in grote moeilijkheden. Je verblijf in het vagevuur kon je zelf beïnvloeden door bijvoorbeeld een pelgrimstocht te ondernemen of te biechten, maar je lot voor de hemel of hel was voor eeuwig vastgelegd als gevolg van de predestinatie van God. Dat gaf veel onzekerheid.”

Dus je maakt er dan maar grappen over in plaats van de rust in geloof en vertrouwen te zoeken?

„Het ene sluit het andere niet uit. Humor had iets therapeutisch, een manier van verwerken. Er verschenen in die tijd veel moppenboeken die over religieuze kwesties gingen. Je moet je voorstellen dat het christendom een wezenlijk onderdeel was van het dagelijkse leven. Veel literaire producten hadden een religieuze ondertoon. Shakespeare leefde tijdens de nasleep van de Engelse Reformatie. Hij schreef Hamlet, een tragedie, waarin ook grappen over zelfmoord voorkwamen.”

Is het niet vreemd: strenge calvinisten en puriteinen die gebruikmaakten van humor en grappen?

„Er waren er die inderdaad streng waren en wars van humor, maar het gros gebruikte de lach om te kunnen omgaan met moeilijke dingen in het leven. Je kunt het vergelijken met filmregisseur Woody Allen, die grappen maakt over dood en religie. Sommigen vinden dat hij daarmee zaken belachelijk maakt, maar ik denk niet dat dat zo is. Humor is het vermogen om om te gaan met het lijden, met de zwaardere emoties van het leven. Dat is wat anders dat de bijtende satire die er ook was in de tijd van de Reformatie om de tegenstander belachelijk te maken.”

Hielp de humor om zekerheid te krijgen over je eeuwige bestemming?

„Voor zover ik zicht heb op het wijd verspreide fenomeen van dit verschijnsel, was dat zeker het geval. Men kon met de spanning leren leven. We moeten ook niet vergeten dat de Engelse Reformatie zich onderscheidde van de Reformatie op het Europese vasteland, waar hevige godsdienstoorlogen woedden. In Engeland vloeide in dit opzicht geen bloed. Er was sprake van een relatief stabiel klimaat waarin meer ruimte was om met humor de zaken te beschouwen.”

U krijgt een subsidie van het NWO. Is er meer ruimte voor honorering van aanvragen over religieuze onderwerpen?

„Zeker, er is meer aandacht voor de betekenis van religie en geloof in het dagelijks leven dan zo’n tien of vijftien jaar geleden. Toen dacht men dat het geloof zou verdwijnen en was er minder aandacht voor het grote belang van wetenschappelijk onderzoek naar religie. Ik ben erg blij dat dit soort onderzoek weer op de kaart staat. Er valt nog veel te leren over hoe ons denken werd en wordt gevormd door het geloof. Zeker in verband met dat andere belangrijke in het leven: humor.”

Humor als wapen tegen heilsonzekerheid in tijd van Engelse Reformatie

Kerk & religie

RD.nl in uw mailbox?