Voor Montaigne blijft de mens een ongrijpbaar wezen

De inwoners van Athene stonden eens voor de keus een architect te zoeken voor de uitvoering van een groot bouwproject. De eerste architect, die zich met nogal wat air gedroeg, maakte zijn opwachting met een fraaie, ingestudeerde redevoering over het uit te voeren werk en kreeg daardoor het volk op zijn hand. De andere architect zei echter kortweg: „Mannen van Athene, wat hij gezegd heeft, zal ik doen.”

Deze anekdote is typerend voor de zestiende-eeuwse denker Michel de Montaigne (1533-1592). Een filosoof, vond hij, moest niet een bedenker van een mooi, dichtgetimmerd systeem zijn. Eerder moest een filosoof op zoek gaan naar wat een goed leven is en overeenkomstig zijn bevindingen proberen te leven.

Roose, docent Franse literatuur aan de universiteit in Gent, bespreekt in zijn boek echter vooral wat volgens Montaigne een goed leven is. Hij baseert zich daarbij op Montaignes belangrijkste werk, de ”Essais”. De ”Essais” zijn een bundeling van opgeschreven gedachten en overwegingen van de filosoof. Veel van die overwegingen zijn weer gebaseerd op antieke teksten. Daarin zocht Montaigne namelijk vooral zijn antwoorden. Ook in dit opzicht is de anekdote over de architecten typerend voor de ”Essais”.

Het leven van Montaigne zelf krijgt minder aandacht in dit boek. Dat heeft als nadeel dat niet alle vragen die bij het lezen in je opkomen, worden beantwoord. Zo ziet Roose Montaigne vooral als een zoeker die door te schrijven zijn eigen onrust en angsten probeerde tegen te gaan. Maar wat was de oorzaak van die onrust? Roose wijst daarbij op de Franse godsdienstoorlogen. Welk plaats die precies innamen in Montaignes leven blijft onderbelicht.

Met zijn zoeken naar het goede leven was de christelijke Montaigne kritisch ten opzichte van traditionele denkbeelden en de waarheid van het christendom. Dat blijkt onder andere uit het feit dat hij zich niet zozeer liet leiden door de Bijbelse gegevens, maar door antieke stromingen zoals de stoa en het epicurisme. Ook werd hij beïnvloed door kennis die hij opdeed tijdens gesprekken met mensen uit overzeese culturen en andere landen. Dat leidde tot verdere relativering van zijn eigen denkbeelden en meningen. Die relativering had ook religieuze consequenties. Montaigne was van mening dat God totaal onkenbaar was voor een mens, een ondoorgrondelijke macht waarover geen mens iets zinnigs kon zeggen.

Roose beschrijft de beperkingen van de menselijke rede en het menselijk kennen als een van de hoofdpunten van Montaignes observaties. Een belangrijk gegeven uit Montaignes bibliotheek bevestigt dat. Op de draagbalken van het plafond liet hij namelijk enkele spreuken aanbrengen. Die (vooral antieke) spreuken benadrukten vooral dat mensen zich niet te zeer moesten overschatten. Blijkbaar vond Montaigne het belangrijk hier keer op keer aan herinnerd te worden. „De mens is werkelijk een verbazend ongrijpbaar, gevarieerd en onbestendig wezen”, schrijft hij in zijn ”Essais”. „Het is moeilijk zich een vast en onveranderlijk oordeel over hem te vormen.” In een eeuw van ontdekkingen en optimisme, maande Montaigne tot relativering en bescheidenheid.

Roose schrijft op een betrokken en leesbare manier over Montaigne. In een beperkt aantal bladzijden geeft hij een duidelijk beeld van diens denken. Een denken dat tot nadenken stemt. Het in twijfel trekken van het goddelijk gezag van de Bijbel is niet iets van de laatste eeuwen. Ideeën die velen nu voor waar houden, zijn terug te voeren op Montaigne. Tegelijkertijd houdt deze Franse schrijver met zijn nadenken over het leven ons een spiegel voor. Hoe vaak staan wij stil bij hoe we leven?

De anekdote van de architecten is in de huidige tijd even relevant als ze was in de oudheid. De presidentsverkiezingen in Amerika en komende verkiezingen in ons eigen land draaiden en draaien ook om de vraag wat er daadwerkelijk veranderen gaat. Dure woorden en indrukwekkende bespiegelingen zijn prachtig, maar wat heb je eraan als het bij woorden blijft? En: wat is het gewicht van onze eigen woorden ten aanzien van onze daden?

----

Boekgegevens

”De vrolijke wijsheid. Zoeken, denken en leven met Michel de Montaigne”, Alexander Roose; uitg. Polis, Kalmthout, 2016; ISBN 978 94 6310 017 5; 239 blz.; € 19,95.

Voor Montaigne blijft de mens een ongrijpbaar wezen

Cultuur & boeken

RD.nl in uw mailbox?