Luther, ondanks de Russische Revolutie

De Britse historicus Simon Sebag Montefiore bijvoorbeeld beschrijft in een omvangrijk boek –met interessante foto’s– de opkomst en ondergang van de Romanovs. Deze familie domineerde met meer dan twintig tsaren en tsarina’s drie eeuwen lang het Russische rijk en deed dat met veel geweld. Montefiore beschrijft hun machtswellust, hun meedogenloze optreden tegen de onderdanen, de manier waarop ze geld en goederen bij elkaar schraapten en roofden. Dit alles deden ze tot meerdere glorie van de familie.

Het einde van de dynastie van de Romanovs is tragisch. Na de revolutie van 1917 werden in de nacht van 17 juli 1918 achttien leden van de familie, onder wie tsaar Nicolaas II, geëxecuteerd. De overige veertig gingen in ballingschap. De wijze en de haast van de executie toont aan hoe groot de haat tegen de Romanovs was. Gezien hun gedrag is dat ook geen wonder.

Des te verbijsterender is het dat de nieuwe machthebbers in feite de houding van de Romanovs overnamen. De Duitse schrijver Siegfried Lenz begon zijn loopbaan met de indrukwekkende roman ”Es waren Habichte in der Luft”. Dit boek, dat nu als eerste deel van zijn verzamelde werken opnieuw verscheen, vertelt het verhaal van de Finse leraar Stenka, die na de Eerste Wereldoorlog –als Finland weliswaar onafhankelijk is, maar onder de macht van Rusland staat– tevergeefs probeert onder te duiken. Lenz beschrijft via Stenka hoe het is om te leven onder een totalitair regime en hoe mensen proberen uit deze ellende te vluchten. Voor gewone mensen veranderde er na 1917 in veel opzichten weinig.

Verwachting

De verwachting dat het beter zou worden, was er overigens wel. De Russische Revolutie in 1917 en het einde van de Eerste Wereldoorlog in 1918 wekten bij velen de hoop op een betere wereld. Dat gold ook voor Käthe Kollwitz (1867-1946), een bekende Duitse kunstenares die met haar beelden en etsen ook vandaag nog mensen raakt. De eveneens Duitse historica Yvonne Schymura schreef een prachtige biografie over haar. Daarin vertelt ze hoe ook Kollwitz enthousiast werd over de revolutie en over het einde van de oorlog. Groot was de teleurstelling toen bleek dat het niet beter werd voor de mensen. Het werd met de opkomst van het nationaalsocialisme en het geweld van het communisme alleen maar slechter. Die teleurstelling en het verschrikkelijke verdriet dat na 1917 opnieuw over Europa kwam, zijn zichtbaar en haast voelbaar in Kollwitz’ beelden van rouwende vaders en moeders.

De betekenis van de revolutie en van het daaropvolgende communisme, specifiek voor de christelijke kerk, is het thema van het boek ”Es gibt keinen Gott”. Het omslag toont de Russische ruimtevaarder die na zijn eerste bezoek aan de ruimte constateert dat er geen God is. Die overtuiging was ook het beleid in communistisch Rusland, en dat heeft de kerk gemerkt. Het interessante boek beschrijft hoeveel christendom er onder het geweld van communisme en stalinisme verdwenen is, maar gaat ook in op de opvallende rol die de Russisch-Orthodoxe Kerk in deze geschiedenis gespeeld heeft. De rol van de westerse kerk komt eveneens ter sprake. Hier wordt er nog eens op gewezen dat veel van dit kerkelijke beleid het communisme eerder steunde dan belemmerde in de strijd tegen de vervolgde kerk. Volgens dit boek zijn de consequenties daarvan nog steeds merkbaar.

Sterker

Kun je zeggen dat het christendom het ten slotte toch van communisme en socialisme heeft gewonnen, nu er na de val van de Muur zo veel veranderd is? Dat is niet onverdeeld het geval. De Duitse filosoof en theoloog Markus Anhalt beschrijft hoe in de voormalige DDR de Stasi meehielp om de zogeheten ”jeugdwijding” door te zetten, om zo de kracht van de kerk te breken. De jeugdwijding was het ritueel waarbij jongeren officieel lid van de partij werden, een duidelijke vervanging van het eeuwenoude ritueel van de confirmatie waarbij in Duitsland een jongere belijdend lid van de kerk werd. Anhalt laat zien hoe vernuftig de staat en de Stasi de invloed en het gezag van de kerk ondermijnden, maar ook hoe innerlijk verzwakt de kerk voor die tijd al was. De DDR is intussen verdwenen, maar de jongeren zijn niet naar de kerk teruggekeerd. De verwachte en gehoopte wederopbloei van kerk en geloof is uitgebleven.

Wie aan de andere kant de ontwikkelingen in China bekijkt, kan zien hoezeer de kerk daar groeit. Het is de communistische propaganda, vervolging en onderdrukking niet gelukt de kerk eronder te krijgen. Historica Kathleen Lodwick beschrijft in een beknopt en overzichtelijk boek de geschiedenis van het christendom in China. Daarbij gaat ze vooral in op de ontwikkelingen na 1949, toen Mao de volksrepubliek uitriep en het communisme met geweld invoerde. Alle zendelingen moesten het land verlaten en zij vreesden dat hun arbeid snel zouden worden afgebroken. Aan de buitenkant leek dat ook zo te zijn. Toch zijn de ontwikkelingen dusdanig dat verwacht wordt dat China over niet al te lange tijd het land is met het hoogste percentage christenen. Veel van die christenen lezen gretig in de werken van Luther en Calvijn. Zo is er op bepaalde wijze toch een verbinding tussen 1917 en 1517, hoewel buiten het Europa van de Reformatie.

Die Romanovs. Glanz und Untergang der Zaren-Dynastie 1613-1918, Simon Sebag Montefiore; uitg. S. Fischer, Frankfurt; ISBN 978 3 10 050610 8; 1028 blz.; € 35,-. Es waren Habichte in der Luft, Siegfried Lenz; uitg. Hoffmann und Campe, Hamburg; ISBN 978 3 455 40591 0; 336 blz.; € 38,-. Käthe Kollwitz. Eine Biographie, Yvonne Schymura; uitg. C. H. Beck, München; ISBN 978 3 406 69871 2; 320 blz.; € 24,95; „Es gibt keinen Gott.” Kirchen und Kommunismus. Eine Konfliktgeschichte, Nadezhda Beljakova, Thomas Bremer und Katharina Kunter; uitg. Herder, Freiburg; ISBN 978 3 451 30622 8; 254 blz.; € 29,99; Die Macht der Kirchen brechen. Die Mitwirkung der Staatssicherheit bei der Durchsetzung der Jugendweihe in der DDR, Markus Anhalt; uitg. Vandenhoeck & Ruprecht, Güttingen; ISBN 978 3525 35121 5; 222 blz.; € 18,-; How Christianity came to China. A Brief History, Kathleen L. Lodwick; uitg. Fortress Press, Minneapolis; ISBN 978 14514 7230 1; 260 blz.; $ 19,99.

Luther, ondanks de Russische Revolutie

Cultuur & boeken

RD.nl in uw mailbox?